تلاوت قرآن برای میت

آیا جایز است که در کنار قبر، قرآن تلاوت شود؟ آیا ثواب تلاوت قرآن به میت می­رسد؟

سوال

آیا جایز است که در کنار قبر، قرآن تلاوت شود؟ آیا ثواب تلاوت قرآن به میت می­رسد؟

پاسخ

درباره تلاوت قرآن کریم حکم مطلق وجود دارد و اثبات شده است که: «امر مطلق، عموم اماکن، زمان­ها، اشخاص و شرایط را شامل می­شود». بنابراین جایز نیست که ما این اطلاق را بدون دلیل محدود کنیم؛ زیرا در این صورت بدعت در دین ایجاد کرده­ایم و آنچه خداوند و پیامبرش(صلی الله علیه و آله و سلّم) برای آن محدودیتی قائل نشده‌اند را محدود نموده‌ایم.

بنابراین تلاوت قرآن کریم در مسجد و در کنار قبر، پیش از دفن، در اثنای دفن و پس از آن جایز است؛ زیرا عموم نصوص (آیات و روایات) تلاوت قرآن کریم را جایز می­داند. درباره این موضوع احادیثی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّْم) نیز وارد شده و در سیره سلف صالح نیز بسیار دیده شده است.

برخی از افرادی که این احادیث و سیره­ها را نقل کرده­اند:

1. ۱. امام «ابوبکر الخلال الحنبلی» (وفات 311ق) در کتاب «الجامع» و در باب «القراءة علی القبور»؛ 2. حافظ «شمس‌‌الدین بن عبدالواحد المقدسی الحنبلی» در بخشی که به این موضوع اختصاص داده است؛ 3. امام «قرطبی مالکی» (وفات 671ق) در کتاب «التذکرة فی أحوال الموتى و أمور الآخرة»؛ 4. حافظ «سیوطی» شافعی‌‌مذهب (وفات 911ق) در «شرح الصدور بشرح حال الموتى والقبور»؛ 5. حافظ «سید عبدالله بن الصدیق الغماری» (وفات 1413ق) در کتاب «توضیح البیان لوصول ثواب القرآن».

یکی از احادیث صحیح و صریح در این زمینه، حدیثی است که «عبدالرحمن بن العلاء بن اللحلاج» از پدرش نقل کرده است و می­گوید: پدرم به من وصیت کرد: «پسرم! زمانی که مُردم و مرا داخل قبر گذاشتی، بگو:  به نام خدا و بر دین خدا از دنیا رفت. سپس آرام رویم خاک بریز. هرگاه از این کار فارغ شدی، در بالای سرم سوره فاتحه و ابتدا و انتهای سوره بقره را بخوان؛ زیرا من از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) شنیدم که به تلاوت قرآن امر فرمود». طبرانی این حدیث را در «المعجم الکبیر» آورده است و هیثمی رجال آن را مؤثق می­داند.

این حدیث موقوف از ابن‌‌عمر روایت شده است. خلّال در «جزء القرائة على القبور» و بیهقی در «السنن الکبری» و غیره این حدیث را آورده­اند. نَوَوی» و ابن‌‌حجر سند آن را حسن دانسته­اند.

ابن‌عمر می­گوید: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) شنیدم که فرمود: «هرگاه یکی از شما فوت کرد، او را معطل نکنید و هر چه سریع­تر او را به سمت قبرش ببرید. بالای سرش سوره فاتحه و در پایین پا آیات پایانی سوره بقره را تلاوت کنید». طبرانی و بیهقی در «شعب الإیمان» این حدیث را نقل کرده­اند. از نظر سندی نیز حسن است. حافظ در «الفتح» می­گوید: در روایت دیگری به جای «فاتحة الکتاب»، «فاتحة البقره» (یعنی آیات ابتدایی سوره بقره آمده است.

در این باره احادیث دیگری نیز وجود دارد که البته از نظر سندی ضعیفند، مانند: حدیثی که علی بن ابی‌‌طالب(ع) از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) نقل کرده است که فرمود: «هر کس که بر قبرستان گذر کند و یازده بار سوره توحید را بخواند و ثواب آن را به اموات هدیه دهد، برای او پاداشی به تعداد مردگان آن قبرستان خواهد بود». خلّال در «القرائة علی القبور» و سمرقندی و سِلَفی در «فضائل قل هو الله أحد» این حدیث را آورده­اند.

ابوهریره از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است که فرمودند: «هر کس وارد قبرستان شود و سوره­های حمد، توحید و تکاثر را بخواند و بگوید: خدایا ثواب این سوره­ها را به روح اهل قبور برسان، اهل قبور در نزد خداوند شفیع او خواهند بود». ابوالقاسم زنجانی در «فوائد» این حدیث را آورده است.

اَنَس حدیثی به نقل از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) آورده است که فرمود: «هر کس وارد قبرستان شود و سوره یاسین را بخواند، خداوند عذاب اموات آن قبرستان را کاهش می­دهد و برای قاری این سوره به تعداد اموات حسنه نوشته خواهد شد». عبدالعزیز نویسنده کتاب «الخلال» این حدیث را استخراج کرده است.

حافظ «شمس‌‌الدین بن عبدالواحد المقدسی الحنبلی» در جزئی که به این موضوع اختصاص داده است، می­گوید: این احادیث هرچند که از نظر سند ضعیفند، ولی مجموع آنها از اصالت موضوع تلاوت قرآن برای اموات حکایت دارد و نشان می­دهد که مسلمانان همواره در هر مکان و زمانی برای اموات خود قرائت دسته‌جمعی قرآن داشتند. در این رابطه اجماع وجود دارد و کسی آن را رد نکرده است.

2. ۱. در حدیثی که «معقل بن یسار» به نقل از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) آورده، آمده است که مستحب است برای اموات سوره یاسین خوانده شود. پیامبر فرمود: «برای اموات خود سوره باسین بخوانید». احمد، ابوداوود و ابن‌‌ماجه این حدیث را روایت کرده­اند. ابن‌‌حبان و حاکم نیشابوری آن را صحیح دانسته­اند. قرطبی در «التذکرة» می­نویسد: «برای تلاوت سوره یاسین دو احتمال می­رود: تلاوت در حال احتضار یا تلاوت در کنار قبر».

حافظ سیوطی در «شرح الصدور» می­گوید: «همان‌‌‌طور که در ابتدای کتاب گفته شد، عموم علما قائل به حالت نخست هستند (قرائت یاسین در حال احتضار)؛ ولی ابن‌‌عبدالواحد المقدسی در «الجزء» ـ که بدان اشاره شد ـ قائل به حالت دوم است (قرائت در کنار قبر). محب طبری از متأخرین قائل به تعمیم هر دو حالت است.

ابن‌‌حجر هیتمی در «الفتاوی» می­نویسد: «ابن‌‌الرفعه و دیگران، به ظاهر خبر توجه دارند. این افراد از زرکشی پی‌روی می­کنند که گفت: بعید نیست لفظ هم به صورت حقیقی و هم مجازی به‌ کار رفته باشد و بر این اساس، تلاوت سوره یاسین در هر دو حالت مستحب است».

3. ۱. همچنین در دین شریف توصیه شده است که سوره حمد بر جنازه خوانده شود؛ زیرا این سوره برای طلب رحمت و مغفرت برای میت منفعتی دارد که دیگر سوره­ها ندارد. در حدیث «عبادة بن الصامت» آمده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «مادر قرآن یعنی سوره حمد می­تواند جایگزین دیگر سوره­ها گردد؛ ولی دیگر سوره­ها نمی‌‌توانند جای آن را پر کنند». «دارقطنی» این حدیث را روایت کرده و حاکم آن را صحیح دانسته است.

امام بخاری در «صحیح» خود، بابی با عنوان «باب قِرَاءَةِ فَاتِحَةِ الْکِتَابِ عَلَى الْجَنَازَةِ» به این موضوع اختصاص داده است. این قرائت، اعم از خواندن حمد در نماز میت یا خارج نماز است. برخی از احادیث بر قرائت سوره حمد در نماز میت دلالت می­کند و برخی بر قرائت آن در هنگام دفن یا پس از آن اشاره دارد؛ مانند حدیث سابق که طبرانی و غیره به نقل از ابن‌‌‌عمر آورده بودند. برخی از احادیث نیز بر اطلاق حدیث در هر دو حالت دلالت دارد؛ مانند حدیث «اُم‌‌عفیف النهدیة» که می­گوید: «زمانی که زنان با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) بیعت می­کردند، ما نیز با ایشان بیعت کردیم. زنان متعهد شدند که جز با محارم با مرد دیگری سخن نگویند. همچنین پیامبر ما را به قرائت سوره حمد بر میت امر فرمود». طبرانی در «المعجم الکبیر» این حدیث را آورده است.

ابن‌‌‌ماجه حدیثی از اُم‌‌شریک آورده است که می­گوید: «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) به ما امر فرمود تا بر جنازه سوره حمد بخوانیم».

4. ۱. علما برای قرائت قرآن در کنار قبر، به حدیث ابن‌‌عباس نیز استدلال کرده­اند. وی می­گوید: پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) از کنار دو قبر عبور می­کردند و فرمودند: «صاحبان این دو قبر به سبب گناهان کبیره عذاب می­شوند. یکی از آنان سخن­چین بود و دیگری هنگام ادرار کردن، خود را از نگاه سایرین نمی­پوشاند». ابن‌‌عباس می­گوید: سپس پیامبر چوب تری را برداشتند و به دو نیم کردند و در هر قبر یک تکه از آن را فرو کردند و فرمودند:«امید می­رود تا زمانی­که این چوب­ها خشک نشده­اند، از عذاب آنان کاسته شود». درباره این حدیث اتفاق نظر وجود دارد.

خطابی می­گوید: «این حدیث بر مستحب بودن تلاوت قرآن در کنار قبور دلالت می­کند؛ زیرا زمانی که امید می­رود با تسبیح یک درخت، از شدت عذاب میت کاسته شود، به تلاوت قرآن کریم امید بیشتری می­رود و برکت بیشتری خواهد داشت».(3/118)

قرطبی در «التذکرة» می­نویسد: «برخی از علمای ما برای قرائت قرآن در کنار قبر، به حدیث ابن‌عباس استناد کرده­ و می­گویند: از این حدیث چنین برداشت می­شود که در کنار قبور باید درخت کاشته شود و قرآن تلاوت شود. وقتی با درختان عذاب اموات کاهش می­یابد، پس اگر انسان مؤمنی قرآن بخواند چه اثری خواهد داشت؟ بر این اساس، علما زیارت قبور را مستحب می­دانند؛ زیرا قرائت قرآن هدیه­ای از زائر برای میت است».

امام نَوَوی در «شرح مسلم» می­گوید: «علما قرائت قرآن در کنار قبر را مستحب می­دانند؛ زیرا زمانی که با تسبیح شاخه درخت خرما، عذاب کاهش می­یابد، تلاوت قرآن شایسته­تر است. وَاللهُ أَعْلَمُ».

5. ۱. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) نماز میت را بیش از یک بار بر قبر خواند. همان‌‌طور که در «صحیحین» و غیره آمده است، نماز میت شامل سوره حمد، صلوات بر پیامبر، ذکر و دعا می‌‌باشد. هر چه کُلّش جایز باشد، بخشی از آن نیز جایز است.

برخی از علما، رسیدن ثواب قرائت به میت را به جایز بودن ادای حج نیابتی از او و هدیه ثواب آن به میت تفسیر کرده­اند؛ زیرا حج شامل نماز می­شود و در نماز سوره حمد و غیره خوانده می‌‌شود. هر آنچه ثواب کلّ آن به میت برسد، ثواب بخشی از آن نیز می­رسد. اگرچه برخی از علما در معنای اخیر اختلاف نظر دارند، ولی همگان اتفاق نظر دارند که هرگاه قاری از خداوند متعال بخواهد که ثواب قرائت او را به روح میت برساند، آن ثواب به اذن خدا به او خواهد رسید؛ زیرا کریم هرگاه که از او درخواست شود، عطا می­کند و هر گاه کسی در پیشگاه او دعا کند، اجابت می­نماید.

مسلمانان نسل‌‌به‌‌‌نسل به این سنت عمل کردند؛ بدون این‌که کسی منکر آن شود. این مسئله­ای مورد اطمینان در میان پیروان مذاهب مختلف اسلامی است و گفتیم که حافظ «شمس‌‌الدین بن عبدالواحد المقدسی الحنبلی» از اجماع در این زمینه سخن می­گوید. شیخ عثمانی نیز در کتاب «رحمة الأمة فی اختلاف الأئمة» این مطلب را نقل کرده است: «درباره این مسئله اجماع وجود دارد که استغفار، دعا، صدقه، ادای حج و آزاد کردن بنده برای میت، مفید است و ثواب آن به روح او می­رسد. قرائت قرآن در کنار قبر نیز امری مستحب است».

6. ۱. ابن‌‌ابی‌‌‌شیبه» در «المصنف» سیره برخی از سلف صالح را بیان می­کند؛ مثلا از امام شعبی(رحمه‌‌الله) نقل می‌کند: انصار در کنار میت سوره بقره را تلاوت می­کردند. خلّال در «القراءة علی القبور» این مطلب را با این لفظ می­آورد: «کَانَتِ الأَنْصَارُ یَقْرَءونَ عِنْدَ الْمَیِّتِ بِسُورَةِ الْبَقَرَةِ».

خلّال به نقل از ابراهیم نخعی(رحمه‌‌‌الله) می­نویسد: «قرائت قرآن در قبرستان­ اشکالی ندارد». همچنین به نقل از حسن بن صباح زغفرانی آورده است: «از شافعی درباره قرائت قرآن در کنار قبور پرسیدم؛ پاسخ داد: اشکالی ندارد».

به نقل از «علی بن موسی الحداد» نیز می­گوید: «به همراه احمد بن حنبل و محمد بن قدامة الجوهری در تشییع جنازه­ای شرکت کرده بودم. زمانی که کار تدفین به پایان رسید، مردی نابینا در کنار قبر مشغول قرائت قرآن شد. احمد به او گفت: قرائت قرآن در کنار قبر، بدعت است. وقتی از قبرستان خارج شدیم، ابن‌‌قدامة به ابن‌‌حنبل گفت: ای اباعبدالله! نظرت درباره «مبشر الحلبی» چیست؟ گفت: مؤثق است. احمد گفت: یعنی از او چیزی نوشته­ای؟ پاسخ داد: آری. مبشر به نقل از «عبدالرحمن بن العلاء اللجلاج» می­گوید که پدرم به من وصیت کرد: زمانی که مرا دفن کردند، در بالای سرم آیات ابتدایی و پایانی سوره بقره تلاوت شود. من از ابن‌‌عمر شنیدم که به قرائت قرآن وصیت کرد. احمد گفت: پس بازگرد و به آن مرد بگو که قرآن بخواند».

«عباس بن محمد الدوری» نیز آورده است که: «یحیی بن معین» در مورد قرائت قرآن در کنار قبر پرسید، در پاسخ او این حدیث ذکر شد.

7. ۱. پیروان مذاهب متبوع بر این امر تصریح کرده­اند: در «الفتاوی الهندیة» با استناد به مذهب حنفی آمده است: مستحب است زمانی که میت دفن می­شود، یک ساعت کنار قبر بنشینند و به اندازه زمان قربانی کردن یک شتر و تقسیم گوشت آن، برای میت دعا کنند.

گفته شده که این دیدگاه متعلق به امام محمد بن الحسن(رحمه الله) است و مشایخ حنفی نیز این مطلب را از او گرفته‌اند.

بزرگان مالکی قرائت قرآن را مستحب می­دانند. در «حاشیة الدسوقی على الشرح الکبیر» آمده است: «ابن‌‌‌حبیب این کار را مستحب می­داند و در تأویل آنچه که مبنی بر کراهت این موضوع شنیده شده، می­گوید: زمانی که این کار به عنوان عمل به سنت صورت گیرد، مالک آن را مکروه دانسته است. ابن‌‌رشد و ابن‌‌یونس این مطلب را نقل کرده­اند. لَخمی به مستحب بودن قرائت قرآن بسنده می­کند و به شنیده­ها استناد نمی­کند. ظاهر رساله آن است که ابن‌‌حبیب فقط قرائت سوره یاسین را مستحب می­داند. از ظاهر کلام رساله­های دیگر برمی­آید که قرائت قرآن را به صورت مطلق مستحب می­دانند».

شیخ جماعت «سیدی مهدی الوزانی المالکی» در «النوازل الصغری» آورده است: «ابن‌‌رشد در «الأجوبة»، ابن‌‌عربی در «احکام القرآن» و قرطبی در «التذکرة» تصریح کرده‌اند: قرائت قرآن برای میت مفید است؛ چه در کنار قبر خوانده شود و چه در خانه». بسیاری این مطلب را از ائمه مالکی نقل کرده­اند؛ مانند: ابوسعید بن لب، ابن‌‌حبیب، ابن‌‌حاجب، لَخمی، ابن‌‌‌عرفة، ابن‌‌مواق و غیره.

درباره دیدگاه بزرگان شافعی، امام نَوَوی در «المجموع» می­نویسد: «اصحاب ما(رحمهم الله) می­گویند: مستحب است که زائر به اهل قبور سلام فرستد و برای میت خود و سایر اموات قبرستان دعا کند. شایسته­تر آن است که سلام و دعا به شیوه­ای باشد که در حدیث آمده است. مستحب است هر آنچه می­توانند، قرآن بخوانند. میت نیز برای آنان دعا خواهد کرد. شافعی بر این مطلب تصریح می­کند و اصحاب نیز درباره آن اتفاق نظر دارند».

در «الأذکار» می­نویسد: «مستحب است که پس از فارغ شدن از تدفین، یک ساعت در کنار قبر بنشینند؛ یعنی به اندازه­ قربانی کردن یک شتر و تقسیم گوشت آن. در این زمان باید به تلاوت قرآن و دعا برای میت بپردازند؛ موعظه کنند و سرگذشت انسان­های نیکوکار و صالح را یادآور شوند. شافعی و اصحاب او قائلند که مستحب است در کنار قبر، آیاتی از قرآن تلاوت شود و گفته‌اند: اگر کل قرآن را ختم کنند، شایسته­تر است».

در «ریاض الصالحین» می­نویسد: «شافعی(رحمه الله) می­گوید: مستحب است که در کنار قبر، آیاتی از قرآن تلاوت شود و اگر کل قرآن را ختم کنند، شایسته­تر است».

بزرگان حنبلی نیز بر این امر تصریح کرده­اند.

علامه المرداوی در «الإنصاف» می­گوید: «این عبارت  که قرائت قرآن در کنار قبر بر اساس روایت صحیح­تر مکروه نیست را در «الفروع» آورده است و امام احمد بر آن تصریح کرده است. شارح می­گوید: این قول از احمد مشهور است. خلّال می­گوید: بنابر مذهب ما یک نظر وجود دارد: این کار را مکروه ندان. بیشتر اصحاب (مانند قاضی) نیز بر این عقیده‌‌اند. او در «الوجیز» این عقیده را با یقین آورده است. «الفروع»، «المغنی»، «الشرح»، «ابن‌‌‌تمیم» و دیگران، پیش از او این مطلب را آورده­اند.

8. ۱. کسی که در کتب سیره، زندگی­نامه و تاریخ سیری کند، می­بیند که سلف صالح به این امر (قرائت قرآن در کنار قبر) عمل کرده­اند و امت، از جمله بزرگان حنبلی و اهل حدیث، پیوسته و بدون هیچ‌گونه نهی این سنت را ادامه داده­اند. حافظ الذهبی در «سیر اعلام النبلاء» در سیره «ابوجعفر الهاشمی الحنبلی» (وفات 470ق) شیخ حنابله در عصر خود می­گوید: «او در کنار قبر امام احمد دفن شد و مردم برای مدتی در کنار قبر او نشستند و در کنار قبر او ده­ها هزار ختم قرآن شده است».

«ابن عبدالهادی الحنبلی» و غیره می­گویند: حتی در مورد شیخ ابن‌‌تیمیه(رحمة الله علیه) که مدعی بود قرائت قرآن در کنار قبر، بدعت و مخالف با سیره سلف و خلف است، سیره­نویسان در ترجمه او آورده­اند که مردم در کنار قبر او و در خانه­هایشان برایش مجلس ختم قرآن می‌‌گرفتند. همان‌‌طور که می­گویند: «تاریخ، محل آزمایش مذاهب است».