آیه اکمال

آیه اکمال دین عبارت است از: الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً[1]؛ «امروز کافران از غلبه بر دین شما مأیوس شدند، پس از آنان نترسید و از من بترسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را براى شما پسندیدم».

دلالت بر امامت‏

یک. مراد از امروز در آیه شریفه روز هجدهم ذى‏حجه یعنى غدیر خم است. نزول آیه شریفه در روز غدیر خم پس از معرفى و اعلام ولایت امیرمؤمنان علیه السلام در روایات مختلف شیعه و سنى آمده است.[2] بنابراین‏از نظر تاریخى و شأن نزول آیه ارتباط آن با امامت و ولایت حضرت على علیه السلام روشن است. به ویژه آنکه پس از نزول این آیه پیامبر فرمودند: «الله اکبر! بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودى خدا به رسالت من و ولایت على بعد از من»[3].

دو. استاد مطهرى بر آن است که افزون بر دلایل تاریخى و روایى، قرائنى در خود آیه وجود دارد که ارتباط آن با مسأله امامت را تأیید مى‏کند. از جمله این که در طول مدت رسالت حضرت ختمى مرتبت قرآن مجید همواره نسبت به خطر کافران هشدار داده و توطئه‏گرى و فتنه‏انگیزى بى‏وقفه آنان را گوشزد مى‏نماید.[4] اما در این آیه بیانى کاملًا متفاوت با گذشته دارد و اعلام مى‏دارد که دیگر جاى ترس از کافران نیست. زیرا آنان همه امیدهاى خود را بر باد رفته مى‏بینند و اگر خطرى هست که حتماً هست و باید از آن ترسید خطر داخلى است. لذا مى‏فرماید از من بترسید واخشون‏.

توضیح این فراز از آیه در پرتو آیه‏ إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ‏ روشن مى‏شود. سنت الهى این است که اگر انسان در برابر نعمت‏هاى الهى سپاسگذارى نکند، آن را به درستى مورد توجه قرار نداده و از آن استفاده صحیح نکند و به کفران نعمت روى آورد، گرفتار نقمت و عذاب الهى خواهد شد. بنابراین «از من بترسید» یعنى از خودتان بترسید که در برابر این وجه نهایى دین که کامل کردم و نعمت خود را بر شماتمام کردم، موضع درستى نگیرید و بر اثر این ناسپاسى نتایج شوم و تلخى را براى خود رقم زنید. بنابراین خطرى که از این پس شما را تهدید مى‏کند خطر خارجى نیست، بلکه خطر داخلى است. این مضمون نشان مى‏دهد که:

اولًا، آیه اکمال در اواخر عمر پیامبر صلى الله علیه و آله نازل شده است.

ثانیاً، مربوط به مسأله‏اى است که با حفظ و رعایت آن اسلام براى همیشه محفوظ است و دین و امت اسلامى را از هر گزند خارجى مصون مى‏دارد.

اما خطر برخورد ناصحیح داخلى در مورد آن وجود دارد و این خطر زیان‏هاى بزرگى در پى خواهد داشت. مجموع این مضامین کاملًا با مسأله ارتباط تاریخى و شأن نزول آیه در باب امامت همخوانى دارد. خطر مورد اشاره آیه در دغدغه‏هاى آخر عمر پیامبر کاملًا نمودار است. شیعه و سنى نوشته‏اند پیامبر در روزهاى آخر عمر شریفشان به شدت نگران وضع آینده امت و فتنه‏هاى داخلى آن بودند.

ابومدله غلام عایشه مى‏گوید: در اواخر عمر پیامبر نیمه شبى دیدم که آن حضرت وقتى همه در خواب بودند از خانه به طرف بقیع بیرون شد و من از دور در پى ایشان رفتم. دیدم براى اهل بقیع استغفار نمود.

سپس به این مضمون فرمود: «شما چه خوش رفتید و هماى سعادت را در آغوش گرفتید، اما اکنون فتنه‏هایى چون پاره‏هاى شب تار روى آورده است».[5]

علامه طهرانى به استناد آیات صریح قرآن در این باره مى‏نویسد:

«آنچه مورد عداوت و دشمنى کفار بود دین اسلام بود نه خود مسلمانان، مگر به جهت دین‏شان که دین حق بود و آخرین چیزى که در زوال دین به آن امید بسته بودند این بود که مى‏پنداشتند بعد از پیامبر چون دین قائم به امر ندارد از بین مى‏رود، لیکن ظهور اسلام تدریجاً و نفوذ آن در بین اهل اسلام و انتشار آوازه و اعتلاى کلمه آن با شوکت و قدرتى که همراه بوده از آرزوهایشان ناامیدشان ساخت و تنها چیزى که به آن دلخوش بودند این بود که با رفتن پیامبر آئینش هم از میان برود و این زمانى محقق مى‏شود که خداوند براى دین قائم به امرى معیّن نکند که در حفظ و تدبیر امورش جاى پیامبر بنشنید و امت را بدان سمت هدایت و ارشاد نماید.

و در این صورت که کفار مشاهده کردند دین از مرحله قیام شخصى به مرحله قیام نوعى منتقل شده است و در مراحل کمال خود از صفت حدوث پا در مرحله بقا مى‏گذارد یأس و ناامیدى تمام وجودشان را فرا مى‏گیرد.

این است اکمال دین و اتمام نعمت. بنابراین دیگر جایى براى ترس از کفار نیست. بلکه باید از من بترسید. مراد این است که در همان چیزى که باید از کفار مى‏ترسیدید یعنى این که دینتان را از بین ببرند، اکنون باید از من بترسید که با کفران این نعمت دین از کفتان بیرون آید و به جاى بهره‏مندى از مواهب آن دچار عذاب و گرفتارى و ذلت شوید».[6]

[1]. مائده ( 5)، آیه 3.

[2]. علامه امینى در الغدیر، ج 1، ص 230- 238 از منابع متعدد اهل سنت نزول آیه در واقعه غدیر را نقل نموده‏است.

[3]. الغدیر، ج 1، ص 231.

[4]. بنگرید: آل عمران ( 3)، آیه 61 و 100، بقره ( 2)، آیه 109 و 217، صف ( 61)، آیه 9 و 10.

[5]. بنگرید: شهید مطهرى، امامت و رهبرى، ص 148- 117.

[6]. بنگرید: علامه سید محمد حسین حسینى طهرانى، امام‏شناسى، ج 8، ص 38- 43.