آشنایی با جماعت دعوت و اصلاح ایران (2)

مقدمه
آنچه در گام اول بیان شد این بود که پس از بازگشت طلبه­های اخوانی به ایران، آنان که با اندیشه اخوانی و تشکیلات آنان آشنا شده بودند، بنا را بر این گذاشتند که اندیشه اخوانی را در ایران به صورت کار تشکیلاتی دنبال کنند. هر چند آنان در ابتدا کارشان را به صورت محفلی آغاز نمودند، ولی در ادامه کار تشکیلاتی را در چند مرحله به صورت مخفی، نیمه علنی و علنی دنبال نمودند. پس از آن ساختار جماعت مذکور تبیین گردید. در این گفتار به ساختار شناسی، رویکرد شناسی، و فرصت­ها و چالش­های جماعت مذکور پرداخته خواهد شد.

گام سوم: رویکرد شناسی جماعت دعوت و اصلاح
الف: رسالت
جماعت دعوت و اصلاح، تشکلی است مدنی که در چارچوب اندیشه­ی اسلامی و به منظور ترویج معنویت، فضایل اخلاقی و تلاش برای توسعه­ی فردی و اجتماعی، در جهت نیل به زندگی متوازن و معنادار فعالیت می­کند. این تشــکل به کرامت ذاتی انســان، آزادی و حقوق بشــر، عدالت و برابری، میانه روی، نوگرایی، شــورا، همبســتگی ملی، دگرپذیری و خشــونت پرهیزی، در اندیشه و عمل پایبند است. روش جماعت برای دستیابی به اهداف خود: دعوت، آموزش و تربیت، مشارکت مدنی و نقد و گفتگو می­باشد. [1]

ب: اهداف
جماعت دعوت و اصلاح در مرام­نامه و اساس­نامه برای خودشان اهداف متعددی را تعریف کرده­اند که اهم آن اهداف عبارتند از: ترویج معنویت گرایی و فضایل اخلاقی؛ تقویت نهاد خانواده به عنوان زیربنای نظام اجتماعی اسلام؛ نهادینه کردن فرهنگ شورا و خرد جمعی؛ ترویج ارزش­هایی همچون آزادی، حقوق بشر، حقوق زنان و کودکان، حفظ محیط زیست، صلح، نفی خشونت و دگرپذیری؛ تقویت همبستگی و انسجام ملی با تاکید بر برابری و حقوق شهروندی؛ نهادینه کردن اصل حاکمیت قانون و اصلاح آن از طریق سازوکارهای قانونی.[2]

ج: سیاست­ها
جماعت دعوت و اصلاح ایران، به این منظور که به اهداف خویش نائل شوند، سیاست­هایی را برگزیده­اند که اهم آن سیاست­ها به ترتیب زیر است: پایندی به فرهنگ گفت­وگو؛ رواداری و همزیستی مسالمت­آمیز و اعتدال و میانه روی در اندیشه و عمل؛ حضور و مشارکت در فعالیت­های فرهنگی و اجتماعی و ارائه خدمات عمومی در این راستا؛ تعامل دموکراتیک با احزاب، تشکل­ها و سازمان­های مردم­نهاد و مراکز دینی و فرهنگی؛ التزام به فرهنگ کار جمعی و سازمانی؛ آموزش تعالیم اسلامی و علوم شرعی؛ احترام به تنوع قومی و مذهبی.[3]

گام چهارم: فرصت­های فکری و سیاسی جماعت دعوت و اصلاح
در دنیایی که دشمنان، با تمام ظرفیت به جنگ دیانت آمده و در این راه از هیچ کوششی دریغ نکرده و با برجسته کردن اختلافات، به دنبال جنگ مذهبی و دوری پیروان مذاهب از یکدیگر هستند، در چنین دنیایی اشتراکات فکری بین پیروان مذاهب، حلقه وصلی است که آنان را به یکدیگر نزدیک کرده و مانع از هم­گسیختگی آنان در برابر نقاط افتراق و تضادهای دینی و مذهبی است. به همین خاطر شناخت آن مشترکات که بهترین فرصت برای آنان است، بر آنان لازم است و برای پیشرفت اهداف دنیایی و آخرتی می­تواند بهترین یاری رسان آنان باشد. جماعت دعوت و اصلاح که نمایندگی افکار اخوان المسلمین را در ایران دارند، از جمله گروهها و جریاناتی است که از لحاظ فکری و سیاسی، دارای مشترکاتی با شیعیان هستند که در ادامه به برخی از آنان اشاره می­شود:

 ارائه خوانش سیاسی از اسلام و اعتقاد به جامعیت دین
جماعت دعوت و اصلاح خوانشی سیاسی از اسلام دارند و بر فراگیر بودن دستورات آن نسبت به تمام شئون حیات انسانی تاکید دارند.[4]آنان نه تنها اسلام را از هر لحاظ و مخصوصا از لحاظ سیاسی، دین کامل و جامعی می­دانند، بلکه اعتقاد دارند که اسلام می­تواند تمدنی بزرگ بیافریند و با حفظ هویت اسلامی در میان تمدن‌ها و فرهنگهای مختلف، رسالتش را ادا کند.[5]

 اعتقاد به سازگاری حاکمیت اسلام با مردم سالاری
یکی از مباحث مورد نزاع در میان اسلام گرایان، بحث مشروعیت نظام مردم­سالار و سازگاری آن با حاکمیت اسلام است. جماعت دعوت و اصلاح از جمله گروههایی است که مشکلی در این زمینه با نظام مردم­سالاری ندارند و معتقد هستند در جامعه اسلامی یکی از روش­های اداره حکومت، مردم­سالاری است. عبدالرحمن پیرانی دبیر کل جماعت بر این باور است که اگر دموکراسی در جامعه­ای به اجرا درآید که اکثریت آن جامعه انسان­های آگاه، مومن و متعهد هستند، قطعا در این جامعه دستورات دین بر سایر دستورات ترجیح داده خواهد شد.[6]

تاکید بر دگرپذیری و رواداری
تقریب یکی از موضوعات کلیدی در حوزه فرق و ادیان است. جمهوری اسلامی از ابتدا در این زمینه قدم­های موثری برداشته است و در طول سالیان متوالی، در زمینه تقریب بین مذاهب، همایش­هایی را با حضور مهمانانی از داخل و خارج از ایران، برگزار کرده است. از جمله گروه­های اسلامی فعال در عرصه تقریب، جماعت دعوت و اصلاح ایران است. این گروه بر تقارب هرچه بیشتر پیروان مذاهب تاکید داشته و نه تنها تقریب را امری ضروری دانسته، بلکه دگرپذیری و تکثرگرایی را از اعتقادات و باورهای اساسی خود دانسته­اند.[7]

موافقت با آرمان فلسطین
در طول تاریخ شکل­گیری این رژیم، مسلمانان همواره بر مبارزه علیه آنان تا زمان تحقق نابودیشان تاکید داشته و هرگونه رابطه و تقویت دولت جعلی را حرام اعلام داشته­اند. جماعت دعوت و اصلاح نیز در کنار سایر مسلمانان آزادیخواه، بر مبارزه جهت آزادی فلسطین از دست صهیونیست­ها و بازگشت این سرزمین مقدس به صاحبان اصلی آن تاکید دارند.

باور به اصل شورا
اعتقاد به سازگاری اصل حاکمیت خداوند سبحان با اصل حکومت مردم، سبب گشته است تا جماعت دعوت و اصلاح، باور به اصل شورا و خرد جمعی و التزام به آن را از اساسی­ترین اعتقادات خود معرفی کنند.[8] طبق آنچه در رویکردهای جماعت آمده است، ایشان تلاش دارند در جهت تسری هرچه بیشتر فرهنگ شورایی به لایه‌های اجتماع و در نهایت حاکمیتِ نظامِ شورایی عمل نمایند.[9]

افزایش مشارکت سیاسی
نظام اسلامی بر اساس آنچه در قانون اساسی برای خودش تعریف کرده است، نظامی است که به دنبال اجرای احکام اسلام است و در این نظام که بر اساس مردم­سالاری قوام یافته و شکل گرفته است، کارگزاران بر اساس خواست مردم و مشارکت آنان در سرنوشت خودشان، انتخاب و به خدمت گماشته می­شوند. جماعت دعوت و اصلاح، مشارکت­ عمومی آحاد مردم در جامعه را راه تحقق آرمان­های خودشان می­دانند و از نظر آنان مردم در جامعه اسلامی نمی­توانند نسبت به سرنوشت خودشان بی­تفاوت باشند. در اساس­نامه و مرام­نامه جماعت در تبیین این معنا آمده است: «با عنایت به آیه شــریفه { وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ} رســالت شهروندان مشارکت، همــکاری و خدمت به همنوعان فارغ از تفاوتهــای نژادی، ملی و مذهبی ملی و مذهبی است».

7. اهتمام به بیداری اسلامی
جماعت دعوت و اصلاح نیز که خودشان را از پرچم­داران بیداری می­دانند، بر این باوراند که در عصر حاضر، راه برون رفت مسلمانان از مشکلاتشان، بیداری اسلامی است و غیر از این راهی برایشان نیست. سایت رسمی جماعت در بیانیه­ای که در خصوص رویدادهای منطقه بادیان کردستان عراق صادر کرد، بهار عربی را در تکاپوی اعاده حقوق شهروندی و حاکمیت قانون و نهادینه کردن جایگاه احزاب و مؤسسات جامعه مدنی در پاره‌هایی از مشرق ‌زمین دانست.[10]

 

گام پنجم: چالش­های فکری و سیاسی جماعت دعوت و اصلاح
شناخت خطاهای فکری پیروان مذاهب ضروری به نظر می­رسد و عدم شناخت آنها، گاهی ضربات جبران ناپذیری ایجاد می­کنند. بر همین اساس در ادامه چالش­هایی که بر اثر اشتباهات به وجود آمده مورد بررسی قرار می­گیرد.

1-تاثیرپذیری از خوانش سلفیه
اسلام در نگاه سلفیان، از حقیقت خود فاصله گرفته و به انواع بدعت­ها آلوده شده است. آنان برای رهایی اسلام از آنچه بدعت و شرک می­دانند، بر تبعیت از قرآن و سنت پیامبر اکرم و بازگشت به سلف تأکید دارند. جلیل بهرامی نیا از اعضای مرکزی جماعت دعوت و اصلاح، ملاک سلفی بودن را پیروی از منهج فکری سلف می­داند. وی تکفیر در اعتقاد و خشونت در عمل را نتیجه خوانش سطحی از میراث سلف می­داند و با رد آن خوانش، بر سلفیت علمی به معنای پالایش میراث فرهنگی و فکری مسلمین در پرتو منهج سلف باور دارد. وی رواج این نوع از سلفیت در کردستان را نتیجه هم‌جواری با کشورهای حوزه خلیج‌فارس می­داند.[11]

نقد: جماعت دعوت و اصلاح همانطور که خودشان بیان کردند، هر چند از جریان­های تندرو نیستند، ولی در مسائلی همچون: «توحید و شرک، سنت و بدعت، نفی تقلید» با سلفی­های تندرو تفاوتی ندارند. این اشتراک می­تواند بستری برای سوء استفاده سلفی­های به اصطلاح جهادی باشد؛ به این صورت که با قانع ساختن جوانان و تشویق آنان برای زدودن خرافات از اسلام و ایجاد جامعه­ خالی از شرک و بدعت، جوانان را فریب داده و آنان را به سمت مبارزه با حکومت­های اسلامی سوق دهند.

2- نفی تقلید
جماعت دعوت و اصلاح مذاهب را برداشتهای فقهی از قرآن و سنت معرفی می­کنند که از هیچ تقدسی برخودار نیستند.[12]البته تقلید در آنچه مخالف قرآن و سنت نباشد، برای کسانی که با علوم شرعی آشنایی ندارند، لازم و صحیح است و فرد عامی نمی­تواند به تلفیق مذاهب اقدام کند.[13]جماعت بر این باور است که پیروی از یک رای نهایی که با مشورت جمعی از کارشناسان و مجتهدان به دست آمده، مورد تاکید قرآن است، اما در عصر کنونی به خاطر نبود چنین اجتماعاتی، پیروی از مذاهب امری ضروری است و چاره­ای از آن نیست. به نظر آنان شاید بهتر این باشد که از مجمع فقهی که با بررسی ادله‌ی مذاهب در هر موضوع به یک نظر می‌رسند، پیروی شود.

نقد: جماعت، تقلید را در آنچه مخالف با قرآن و سنت نباشد جایز دانست، اما اشاره نکرد که فرد عامی از چه راهی و با چه توان و استعدادی می­تواند تشخیص دهد که فتوای مجتهد مطابق با قرآن و سنت است یا خیر!؟

اگر گفته شود با پیروی از اهل ترجیح می­تواند به این تشخیص برسد و یا عالمی واجد شرایط می­تواند برای او مطابقت یا عدم مطابقت فتوای مجتهد را احراز نماید،[14]در پاسخ گفته می­شود: به همان اندازه که ارجاع مستقیم فرد عامی به قرآن و سنت خطرناک و موجب انحراف است، تقلید مقید به عدم مخالف با قرآن و سنت نیز خطرناک و انحراف ساز است؛ مخصوصا این خطر بیشتر در جائی نمود پیدا می­کند که یک عالم تکفیری بخواهد با استفاده از آیات و روایات حکمی را بر ضد مسلمانان برای چنین شخصی اثبات کند و از وی در مسیر جنایت علیه سایر مسلمانان استفاده کند.

3- تحریف مفهوم عبادت
«عبادت غیر الله» در نگاه سلفی­ها به معنای سجده یا رکوع در برابر غیر الله نیست؛ بلکه به معنای واسطه قرار دادن در درگاه الهی است.[15]جماعت دعوت و اصلاح همانند دیگر سلفی­ها، توسل به اولیاء را مصداق دعا و عبادت غیر الله می­دانند و از دیدگاه آنان نظر عالمانی ترجیح داده می‌شود که توسل را اصلاً جایز نمی‌دانند؛ جز اینکه از یک برادر دینی خواسته شود برای دیگری دعای خیر کند.[16]این نگاه با آنچه شیعه در رابطه با توسل به اولیای الهی می­اندیشد، کاملا متفاوت است.

4- تحریف مفهوم سنت و بدعت
بدعت در اصطلاح به معنای هر گونه دخل و تصرف در دین، بدون دلیلی از کتاب و سنت است. بدعت دارای ارکان است و اگر آن ارکان محقق نشود، نمی­توان عملی را بدعت نامید.[17]جماعت دعوت و اصلاح، ملاک سنت بودن عمل را تطابق آن با سنت رسول خدا داده است.[18]از نظر آنان اگر عملی بعد از زمان رسول خدا و سلف به وجود آمده باشد، بدعت است. به عنوان نمونه می­توان به دیدگاه آنان در بدعت دانستن برگزاری جشن میلاد رسول مکرم اسلام اشاره کرد.[19]

آنچه موجب به اشتباه افتادن جماعت دعوت و اصلاح گردید، غفلت از این نکته است که مراسم میلاد، از جمله مواردی است که ادله عام بر جواز و مشروعیت آن وجود دارد که می­توان از آن ادله، استحباب را استفاده کرد و آن را به قصد عبادت به جای آورد.[20]

5-ارائه دیدگاهی متفاوت با اهل سنت در مساله خروج بر حاکم
از نظر مشهور اهل سنت امامت امری دنیوی است و انتخاب خلیفه از روش­های مختلف امکان پذیر است[21] ولی اگر کسی به عنوان خلیفه و امام جامعه انتخاب شد، خروج بر او جایز نمی­دانند؛ اگر چه آن حاکم فاسق باشد.[22]آنان در این رابطه روایاتی را از رسول خدا نقل می­کنند.[23]این دیدگاه باعث شده فرهنگ ظلم‌پذیری در میان پیروان مکتب سقیفه نهادینه شده و همواره در طول تاریخ آنان در برابر ظلم حاکمان ستمگر سر خم نموده و در برابر انحرافات آنان سکوت اختیار کنند.

اما در مقابل، کسانی هم بودند که از نظر مشهور عدول کرده و قیام بر ضد حاکم جائر را وظیفه­ای الهی می­دانستند. بررسی تاریخ اخوان المسلمین در مصر و دیگر کشورها شاهد بر این مدعاست که آنان بر بیداری اسلامی تاکید دارند و در برابر ظلم حاکمان اسلامی سکوت نمی­کنند و اگر بتوانند حاکمان را از طرق مسالمت آمیز همچون انتخابات تغییر می­دهند و الا دست به اسلحه بر می­دارند و به روش مسلحانه با حکومت درگیر می­شوند.[24]

هر چند جماعت دعوت و اصلاح در رویکردها و راهکارها بر عدم اقدام بر منافع ملی تاکید دارند و افتخار خودشان را در همسو بودن با نظام و عدم اقدام علیه آن می­دانند، ولی با توجه به اینکه آنان تابع افکار اخوان المسلمین هستند، ممکن است در صورتی که شرائط مهیا باشد، دست به کاری بزنند و از این جهت می­توانند چالش برای نظام اسلامی به حساب بیایند.

[1]. " مرام­نامه و اساس­نامه"، سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح، لینک: http://www.islahweb.org/maramnameh

[2]. همان.

[3]. همان.

[4] نک: سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح؛ مقاله­" نگاهی گذرا به پاره‌ای از ویژگی‌های جماعت دعوت و اصلاح".

[5] نک: سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح؛ مقاله "هفت ویژگی بارز سلفیت معاصر".

[6]. " دبیر کل جماعت: این جماعت با استقال خودش از اهل سنت دفاع می­کند"، سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح، 4 مهر 1392، لینک:

http://www.islahweb.org/content/2013/9/9723/دبیرکلّ-جماعت-«این-جماعت-با-استقلال-خودش-از-اهل-سنّت-دفاع-میکند»?quicktabs___6=0 

[7].http://www.islahweb.org/maramnameh 

[8]. مرام­ نامه و اساس­ نامه، سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح، لینک:  http://www.islahweb.org/maramnameh

[9]. رویکردها و راهکارها، سایت رسمی جماعت دعوت و اصلاح، لینک: http://www.islahweb.org/roykard

[10].http://www.islahweb.org/ku/node/ 4730?quicktabs___4=1&quicktabs___6=0

[11] http://www.islahweb.org/content/2019/12/22983/ نشست-دگردیسىهاى-فکر-دینى-در-جامعهی-اهل-سنت-در-دفتر-انجمن-جامعهشناسی-ایران-برگز

[12]. ر.ک: http://www.islahweb.org/content/2011/8/4144/ حکم-تبعیت-نکردن-از-یک-مذهب-چیست

[13].http://www.islahweb.org/content/2012/6/603 آیا-تلفیق-مذاهب-درست-است؟

[14].http://www.islahweb.org/content/2013/12/10580/ الف-آیا-تبعیت-از-مذهب-خاصی-مثلاً-مذهب-امام-شافعی-درست-است؛-چون-بعضیها-که-به-سل

[15] ابن عثیمین، محمد بن صالح، شرح کشف الشبهات، ص28

[16] http://www.islahweb.org/content/2014/2/11160/متأسفانه-عدهای-از-دراویش-و-به-غیر-خدا-توسل-میکنند-و-میگویند-مدد-یا-شیخ،-مدد-یا

[17] نک: مقاله «بررسی و تبیین ارکان بدعت از منظر قرآن و سنت».

[18]  .http://www.islahweb.org/feqhiمراسم-و-اعیاد

[19].http://www.islahweb.org/content/2013/6/8462/ در-مورد-برگزاری-مراسم-مولودخوانی-برای-پیامبر-صلی-الله-علیه-و-سلم-اطلاعات-بیشتری

[20][20] 

[21] الإمامة تنعقد من وجهین: أحدهما: باختیار أهل العقد والحل والثانی: بعهد الإمام من قبل. ماوردی، علی بن محمد، الأحکام السلطانیة ص: 21

[22] و اما الخروج علیهم و قتالهم فحرام باجماع المسلمین و ان کانوا فسقه ظالمین. نووی، یحیی، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ج12، ص229

[23] النیسابوری القشیری، ابوالحسین مسلم بن الحجاج (متوفای ۲۶۱ ه)، صحیح مسلم، ج۳، ص۱۴۷۶، ح ۱۸۴۸، تحقیق:محمد فؤاد عبد الباقی، ناشر:دار احیاء التراث العربی - بیروت.

[24] مصلحی، صادق، اخوان المسلمین، ص 24