اشرف مخلوقات کیست؟ رسول خدا (ص) یا عقل بشر؟

پرسش
بدخواهان شیعه از جمله وهابیت، شیعه را از جهات متعددی مورد هجمه قرار داده و شبهات متعددی را علیه شیعیان مطرح کرده اند؛ به عنوان نمونه در یکی از گروه‌های تلگرامی تحت عنوان ختم کافی، برای بی اعتبار جلوه دادن کتاب شریف کافی، این شبهه را القاء نموده که اشرف مخلوقات رسول الله اعظم (ص) است؛ امّا در کتاب کافی، اشرف مخلوقات عقل بشر معرفی شده است. متن گفتار او چنین است:

«أَخْبَرَنَا أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنِی عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْهُمْ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِینٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ‏ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُ‏ إِلَیَ‏ مِنْکَ [وفی حدیث آخر: مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحْسَنَ‏ مِنْک‏]‏ وَ لَا أَکْمَلْتُکَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّی إِیَّاکَ آمُرُ وَ إِیَّاکَ أَنْهَى وَ إِیَّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أُثِیبُ.[i]» محمد بن مسلم از امام باقر (ع) نقل کرد که فرمود: وقتی خدا «عقل» را آفرید، از او بازجویی کرد و گفت: پیش آی، پیش آمد و سپس گفت: بازگرد، بازگشت. خدا [خطاب به عقل] فرمود: به عزت و جلالم قسم، مخلوقی را نیافریدم که نزدم محبوب‌تر از تو باشد. [و در روایت دیگر آمده: من هیچ مخلوقی بهتر از تو نیافریدم]. تو را در کسی کامل می‌کنم که دوستش دارم. همانا توجه امر و نهی من فقط به توست و کیفر و پاداشم نییز فقط بر توست.

شافعی: «محمد رسول الله، ‌خیر ‌خلق ‌رب العالمین.[ii]»- بهترین مخلوق پروردگار حضرت محمد صلوات الله است.

اشرف مخلوقات خدا رسول الله است یا عقل بشر؟ قضاوت با شما.[iii]

[i] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج1، ص10.

[ii] أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقی (٣٨٤ - ٤٥٨ هـ)، مناقب الشافعی للبیهقی، المحقق: السید أحمد صقر، مکتبة دار التراث – القاهرة، الأولى، ١٣٩٠ هـ - ١٩٧٠ م، ج1، ص422.

[iii] https://t.me/khatme_kafi/9

پاسخ
از این شبهه، می‌توان سه نوع پاسخ داد:

1- نقد روشی:
نقدی که بر این شبهه وارد است، اولا این است که شبهه کننده، از اصول مناظره بیگانه می‌باشد و حتّی این مقدار هم نمی‌داند که معارض یک حدیث شیعی را باید از منابع حدیثی خود شیعه‌ها ارائه داد، نه از منابع حدیثی اهل تسنّن؛ در حالی که شبهه کننده، در اینجا معارض حدیث شیعی را از منابع اهل تسنّن آورده و گرفتار یک مغالطه‌ی آشکار شده است.

ثانیا وهابیت روش شان ظاهر گرایی است و در این جا بر خلاف آن گام برداشته؛ زیرا در حدیث کافی تعبیر «احب الیّ منک» آمده که به معنای محبوب ترین است و در سخن شافعی «خیر خلق رب العالمین» آمده که به معنای بهترین است و ماده «احب» با ماده «خیر» همان طوری در لفظ متفاوتند، در معنا نیز متفاوت می‌باشند.

2- جواب نقضی:
مضمون این روایت در منابع اهل سنت هم آمده است که شبهه کننده یا از آن غافل بوده یا به عمد خود را به غفلت زده است؛ اگر غافل مانده، روایات ذیل می‌تواند راهنمای او باشد و اگر به عمد تغافل کرده، خلاف روش محققان عمل کرده است.

به عنوان مثال ابن ابی الدنیا چنین نقل کرده: «حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ قَالَ: ثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَکَّارٍ، قَالَ: ثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِی الزِّنَادِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُقْبَةَ، عَنْ کُرَیْبٍ مَوْلَى ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: " لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ قَالَ: یَقُولُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِهِ: وَعِزَّتِی وَجَلَالِی لَا أَجْعَلُکَ إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ وَمَا خَلَقْتُ شَیْئًا هُوَ ‌أَحَبَّ ‌إِلَیَّ ‌مِنْکَ.[1]» هنگامی که خداوند عقل را آفرید، به او فرمود: بیا جلو، پس او جلو آمد. سپس فرمود: برگرد، پس او برگشت. خداوند فرمود: به عزت و جلالم سوگند، تو را در کسی قرار می‌دهم که دوستش دارم و چیزی را محبوب تر از تو نیافریدم.

احمد بن حنبل چنین آورده: «حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ، حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُسْلِمٍ، حَدَّثَنَا سَیَّارٌ، حَدَّثَنَا جَعْفَرٌ، حَدَّثَنَا مَالِکٌ، عَنِ الْحَسَنِ، یَرْفَعُهُ قَالَ: " لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ، قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ قَالَ: مَا خَلَقْتُ خَلْقًا ‌أَحَبَّ ‌إِلَیَّ ‌مِنْکَ بِکَ آخُذُ وَبِکَ أُعْطِی.[2]» هنگامی که خداوند عقل را آفرید، فرمود: بیا، سپس فرمود: برگرد. فرمود: مخلوقی محبوب تر از تو نیافریدم، به سبب تو می‌گیرم و می‌بخشم.

حکیم ترمذی: «وَخلق الله عز وَجل الْعقل فَقَالَ وَعِزَّتِی مَا خلقت خلقا ‌أحب ‌إِلَیّ ‌مِنْک فبک آخذ وَبِک أعطی وَإِیَّاک أعاتب وَلَک الثَّوَاب وَعَلَیْک الْعقَاب.[3]» خداوند عز و جلّ عقل را آفرید، سپس فرمود: به عزتم قسم مخلوقی محبوب تر از تو نیافریدم، پس به وسیله‌ی تو می‌گیرم و می‌بخشم و تو را عتاب می‌نمایم و ثواب برای توست و عقاب هم بر توست.

باز حکیم ترمذی چنین آورده: «الْعقل نور خلقه الله تَعَالَى وقسمه بَین عباده على مَشِیئَته فیهم وَعلمه بهم فَروِیَ أَن النَّبِی صلى الله عَلَیْهِ وَسلم قَالَ لما خلق الله الْعقل قَالَ لَهُ أقبل فَأقبل ثمَّ قَالَ لَهُ أدبر فَأَدْبَرَ ثمَّ قَالَ لَهُ أقعد فَقعدَ ثمَّ قَالَ لَهُ انطق فَنَطَقَ ثمَّ قَالَ لَهُ اصمت فَصمت فَقَالَ وَعِزَّتِی وَجَلَالِی وکبریائی وسلطانی وجبروتی مَا خلقت خلقا ‌أحب ‌إِلَیّ ‌مِنْک وَلَا أکْرم عَلیّ مِنْک بک أعرف وَبِک أَحْمد وَبِک أطَاع وَبِک آخذ وَبِک أعطی وَإِیَّاک أعاتب وَلَک الثَّوَاب وَعَلَیْک الْعقَاب.[4]» عقل نوری است که خداوند آن را آفریده و طبق مشیّت و علم خود، آن را در بین بندگانش تقسیم نموده است. روایت شده که پیامبر (ص) فرمود: هنگامی که خداوند عقل را آفرید، به او گفت: بیا، پس او آمد. سپس فرمود: برگرد، بعد فرمود: بنشین، پس نشست، آنگاه فرمود: سخن بگو، پس سخن گفت، بعد فرمود: ساکت شو، پس ساکت شد. در نهایت فرمود: به عزت، برزگی، سلطنت و جبروتم قسم، نیافریدم مخلوقی را محبوب تر و گرامی‌تر از تو، به وسیله‌ی تو ستایش و اطاعت می‌شوم، به وسیله‌ی تو می‌گیرم و می‌بخشم و تو را سرزنش می‌نمایم و ثواب برای توست و عقاب بر توست. 

این حدیث، در منابع ذیل نیز نقل شده است:

«العقد الفرید»، ابن عبد ربه، ج2، ص 107؛ «شعب الإیمان»، بیهقی، ج4، ص 154؛ «تاریخ دمشق لابن عساکر»، ابن عساکر، ج11، ص 454؛ «تاریخ بغداد»، خطیب بغدادی، ج13، ص 41.

ما هم همانند شبهه کننده، قضاوت را به خواننده‌ی عزیز واگزار می‌کنیم و می‌گوییم در منابع روایی اهل تسنّن، هم سخن شافعی در مورد اشرف مخلوقات بودن پیامبر (ص) نقل شده و هم روایتی که عقل را به عنوان محبوب ترین مخلوق خدا معرفی می‌کند، نقل گردیده، آن وقت چطوری است که نقل شدن این روایت در کتاب کافی عیب است و مناقض با روایت شافعی قلمداد می‌شود و خواننده به قضاوت دعوت می‌شود؛ امّا نقل شدن آن در منابع روایی اهل تسنّن، هیچ عیبی را به دنبال ندارد و وجدان خواننده برای قضاوت تحریک نمی‌شود!!! 

جواب حلی:
جواب حلّی این است که طبق این قاعده، «اثبات شیء نفی ما عدا نمی‌کند[5]»، اثبات برتری برای عقل، منافی با اثبات برتری برای پیامبر (ص) نیست و در برخی از روایات شیعی، رسول اعظم (ص) افضل مخلوقات و گرامی‌ترین آن معرفی شده است؛ به طور مثال شیخ صدوق روایتی را چنین آورده:   

«حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ الْهَاشِمِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ فُرَاتٍ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْفَضْلِ الْعَبَّاسُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْبُخَارِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَکْرٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ الْهَرَوِیُ‏ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع عَنْ أَبِیهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍ‏ عَنْ أَبِیهِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً أَفْضَلَ مِنِّی وَ لَا أَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنِّی قَالَ عَلِیٌّ ع فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَأَنْتَ أَفْضَلُ أَمْ جَبْرَئِیلُ فَقَالَ ع یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فَضَّلَ أَنْبِیَاءَهُ الْمُرْسَلِینَ عَلَى مَلَائِکَتِهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ فَضَّلَنِی عَلَى جَمِیعِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِین ...‏[6]» رسول خدا (ص) فرمود: خداوند مخلوقی برتر و گرامی‌تر از من نیافریده است. علی (ع) گفت: به رسول خدا (ص) عرض کردم: ای رسول خدا (ص) شما برترید یا جبرئیل؟ فرمود: ای علی (ع) قطعا خداوند تبارک و تعالی، پیامبرانش را بر ملائک مقرّب خود برتری داده و مرا بر تمام انبیاء و رسولان، برتری داده است.

در حدیث شریف کساء چنین آمده: «و عزتی و جلالی انی ما خلقت سماءا مبنیة و لا ارضا مدحیة و لا قمرا منیرا و لا شمسا مضیئا ... إلا فی محبة هؤلاء الخمسة الذین هم تحت الکساء.[7]» به عزت و جلالم سوگند که نیافریدم آسمان برافراشته، زمین گسترده شده، ماه نورانی و خورشد روشنی بخش را، جز به خاطر محبت آن پنج تن زیر عباء.

همان طوری که ملاحظه می‌نمایید در روایت اول رسول خدا (ص) محبوب ترین مخلوق خداوند معرفی شده و در روایت دوم اصل آفرینش به محبت پنج تن آل عباء، گره خورده است؛ بنابراین در منابع روایی ما همان طوری که عقل به عنوان یکی از محبوب ترین مخلوقات در نزد خداوند دانسته شده، رسول خدا (ص) نیز یکی از محبوب ترین مخلوقات خداوند، معرفی شده؛ بلکه بالاتر از آن، آفرینش مخلوقات همانند آسمان، زمین و ... به خاطر محبت خداوند به حضرت رسول (ص) و خاندان پاکش صورت گرفته است؛ چنانکه در حدیث دیگری، وجود حضرت رسول (ص) به عنوان علتّ غائی آفرینش دیگر مخلوقات بیان شده است: «لَوْلَاکَ‏ لَمَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاک‏[8]» اگر وجود تو نبود، فلک‌ها را نمی‌آفریدم.

اگر گفته شود که این دو دسته از روایات با هم تعارض دارند، جواب این است که این تعارض بدوی است و قابل رفع می‌باشد؛ زیرا روایات معرفی کننده‌ی عقل به عنوان محبوب ترین مخلوقات خدا، ناظر به حجت باطنی بودن آن است و روایات معرفی کننده‌ی رسول خدا (ص) به عنوان افضل مخلوقات، ناظر به حجت ظاهری بودن آن است. شاهد آن را می‌توان روایت ذیل دانست که در آن امام موسی بن جعفر (ع) خطاب به هشام بن حکم می‌فرماید:

«یَا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَیْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ ع وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُول‏.[9]» ای هشام به درستی که برای خدا بر مردم دو حجت است: یکی حجت ظاهری و دیگری حجت باطنی؛ امّا حجت ظاهری، رسولان، انبیاء و ائمه (ع) هستند و اما حجت باطنی، عقل‌هایند.

نتیجه:
از مجموع آنچه گفته شد، به این نتیجه می‌رسیم که هم رسول خدا (ص) و هم عقل، در منابع شیعی و سنّی، به عنوان اشرف مخلوقات و محبوب ترین مخلوقات خداوند، معرفی شده اند و این روایات با هم منافاتی ندارند؛ زیرا جهت ها فرق می‌کند، عقل حجت باطنی انسان‌ها است و رسول خدا (ص) حجت ظاهری آنان می‌باشد. 

 

نویسنده: محمد حسین اکرمی

[1] أبو بکر عبد الله بن محمد بن عبید بن سفیان بن قیس البغدادی الأموی القرشی المعروف بابن أبی الدنیا (ت ٢٨١هـ)، العقل وفضله، مکتبة القرآن – مصر، بی‌تا، ص31.

[2] أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشیبانی (ت ٢٤١هـ)، الزهد،  دار الکتب العلمیة، بیروت – لبنان، الأولى، ١٤٢٠ هـ - ١٩٩٩ م، ص259.

[3] محمد بن علی بن الحسن بن بشر، أبو عبد الله، الحکیم الترمذی (ت نحو ٣٢٠هـ)، نوادر الأصول فی أحادیث الرسول صلى الله علیه وسلم، المحقق: عبد الرحمن عمیرة، دار الجیل – بیروت، بی‌تا، ج1، ص213.

[4] همان، ج2، ص353.

[5] مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى، فرهنگ نامه اصول فقه - قم، چاپ: اول، 1389 ش، ص767.

[6] ابن بابویه، محمد بن على، کمال الدین و تمام النعمة - تهران، چاپ: دوم، 1395ق، ج1، ص254.

[7] قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی - قم، چاپ: سوم، 1404ق، ج1، ص17.

[8] ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب) - قم، چاپ: اول، 1379 ق.

[9] کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی (ط - الإسلامیة) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج1، ص16.