آیا درخواست دعا از اموات، شرک است؟ (2)

پرسش
وهابی ها بر این باورند که انسانها پس مردن، پروندۀ اعمالشان بسته شده و نمی توانند برای کسانی که به زیارت آنان آمده اند، دعا کنند. لذا اگر کسی از اموات بخواهد برای او دعا کنند، در واقع از آنان چیزی را خواسته است که جز الله قادر بر آن نیست و به همین دلیل مرتکب شرک در عبادت شده است. آیا چنین اعتقادی در مورد درخواست دعا از میت صحیح است؟

پاسخ
جواب اول: مراد از انقطاع عمل، انقطاع ثواب اعمال است.
با توجه به اینکه وهابی های جاهل، مراد روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را درست فهم نکردند، ابتدا لازم است روایت بیان شود و مراد از آن شرح داده شود. آن حضرت می‌فرماید:

« إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلا مِنْ ثَلاثٍ : صَدَقَةٍ جَارِیَةٍ، أَوْ عِلْمٍ یُنْتَفَعُ بِهِ، أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ یَدْعُو لَهُ؛[1] زمانی که انسان می‌میرد اعمالش قطع می‌شوند؛ مگر از سه چیز: صدقه جاریه، علمی‌که از آن بهره گرفته می‌شود و فرزند صالحی که برای او دعای (خیر) کند ».

مراد از انقطاع عمل در این روایت و امثال آن، انقطاع اجر و ثواب اعمال از میت است نه خود اعمال؛ چرا که روح انسانها اعم از کافر و مسلمان، در عالم برزخ به حیات خود ادامه می‌دهند و مسلماً داشتن حیات در برزخ، مقتضی برای انجام اعمال است. لذا میّت می‌تواند در قبر خودش نماز بخواند، امّا اجری به پروندۀ اعمال او اضافه نمی‌شود.

آنچه در مورد معنای این روایت بیان، کاملا مطابق با احادیث دیگر است که بر صدور عمل از میت دلالت دارد. مثلا طبق حدیث صحیح، هرگاه به پیامبر صلی الله علیه و آله سلام بفرستیم، پیامبر جواب سلام ما را می‌دهد، و این جواب سلام برای غیر پیامبر و دیگر مردگان نیز ثابت می‌باشد. معلوم است که جواب سلام توسط میّت، دلالت بر توان انجام عمل توسط میّت دارد.

جواب دوم: اموات در حق احیاء دعا می کنند.
سلام کردن به مردگان و جواب دادن سلام ما توسط مردگان، دلالت بر این دارد که مرده ها برای زنده ها دعای خیر می‌کنند و دعا کردن، نوعی از شفاعت است. سلام کردن مرده ها به زنده ها، به معنای دعای سلامتی از هرگونه آفت می ‌باشد؛ یعنی وقتی که ما به میّت سلام می ‌کنیم و میّت جواب سلام ما را می‌ دهد، معنایش این است که میّت دارد برای ما دعای سلامتی از هرگونه آفت و شر می‌کند.

از ابوهریره آمده که گفت: « إذَا مَرَّ الرَّجُلُ بِقَبْر أَخِیه یَعْرِفُهُ فَیُسَلِّمُ عَلَیْهِ رَدَّ عَلَیْهِ السَّلَامُ وَعَرَفَهُ وَإِذَا مَرَّ بِقَبْرٍ لَا یَعْرِفُهُ فَسلم عَلَیْهِ رد عَلَیْهِ السَّلَام ». ترجمه: « اگر مردی از نزد قبر برادرش عبور کند و او را بشناسد و به او سلام بکند او هم جواب سلامش را می‌دهد و او را می‌شناسد. و اگر از نزد قبری بگذرد که او را نشناسد و به او سلام کند او هم به سلامش پاسخ می‌دهد ».

پس وقتی ما به پیامبر صلی الله علیه و آله یا هر شخص مومن دیگری در کنار قبرش سلام می‌ کنیم، آن شخص نیز جواب سلام ما را می‌ دهد. یعنی ما برای او دعای حفظ و سلامتی و رحمت و برکت و عنایت و نجات می‌ کنیم و او نیز به همان شکل برای ما دعای حفظ و سلامتی می ‌کند.

اکنون سوال از وهابی ها این است که اگر شخص مسلمانی به این قصد به پیامبر صلی الله علیه و آله سلام بکند و هدفش از سلام کردن به پیامبر این باشد که آن حضرت برایش طلب سلامتی کند، آیا با توجه به این قصد و هدف و طلبش، از پیامبر چیزی طلب کرده که جز الله بر آن قادر نیست و دچار شرک شده است؟!

جواب سوم: درخواست امر غیر مقدور، عبادت غیر الله نیست.
اگر درخواست امور غیر مقدور از اموات، عبادت آنان باشد، پس عکس آن یعنی درخواست امور مقدور، نباید عبادت الله محسوب ‌شود! در حالی که هر درخواستی از خداوند دلالت بر عبودیت درخواست کننده دارد. توضیح مطلب این است که:

وهابی ها ادعا می کنند انجام امور غیر مقدور، تنها در حیطه قدرت خداوند است و لذا انسان موقعی که آن امور را از خداوند طلب می کند، دلالت بر بندگی آن شخص دارد و او با چنین درخواستی، خداوند را عبادت کرده است. بر همین اساس، درخواست آن امور از غیر خداوند دلالت بر عبودیت آن شخص نسبت به غیر خدا دارد که به شرک اکبر منجر می شود.

اگر آنچه وهابی ها بیان کردند صحیح باشد، لازمه اش این است که درخواست امور مقدور از خداوند عبادت او محسوب نشود؛ چرا که غیر خدا نیز توان انجام آن امور را دارند و درخواست آن دلیل بر عبودیت و بندگی درخواست کننده ندارد.

در حالی که در روایات سفارش شده است که انسان همه چیز را از خداوند بخواهد و این دلالت بر بندگی شخصی دارد که حاجاتش را از خداوند طلب می کند. چنانکه ابن حبان از انس بن مالک روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: « یسأَلُ أحَدُکم ربَّه حاجتَه کلَّها حتَّى شِسْعَ نَعْلِه إذا انقطَع؛[2] یعنی هر یک از شما همۀ حاجاتش را از الله درخواست کند، حتی بند کفشش را هنگامی‌ که پاره می شود».

جواب چهارم: ملاک عبادت، مقدور و غیر مقدور بودن امور نیست.
اعتقاد به اینکه برخی از امور مقدور غیر الله است، خودش شرک اکبر می ‌باشد. چرا که درخواست از مخلوقات بصورت مستقل، حتی اگر درخواست آوردن یک لیوان آب هم باشد، بدون شک شرک است، چه رسد به درخواست ‌های بزرگ مانند دادن فرزند یا شفای مریض یا بارانیدن باران یا دفع ضرری یا جلب منفعتی یا دیگر موارد. لذا فرق گذاشتن بین زنده با مرده، و فرق گذاشتن بین آنچه که الله بر آن قادر است و آنچه که غیر الله هم بر آن قادر است و قرار دادن چنین تفریقی به عنوان مناط شرک بودن یا نبودن درخواست، باطل است.

پس اگر شخصی معتقد باشد که کسی غیر از الله می‌تواند بصورت «من دون الله» یا «مع الله» و بطور مستقل از الله، نفعی برساند یا ضرری دفع کند یا خارج از حیطه و اختیار و اذن الله، کاری انجام بدهد، در این صورت دچار شرک شده است. امّا اگر معتقد باشد که به اذن الله می‌تواند کاری انجام بدهد از شرک خارج می‌شود. در نتیجه این قاعده که: « درخواست از غیر الله در آنچه که جز الله بر آن قادر نیست، عبادت آن غیر محسوب می ‌شود »، قاعده صحیحی برای عبادت بودن یک عمل نیست. 

با توجه به آنچه گذشت، می توان چنین بیان کرد که مناط عبادت بودن طلب دعا از اموات، مستقل دانستن اموات در اجابت دعای احیاء است؛ چرا که در این حالت برای اموات، قدرت نفع و ضرر رساندن مستقل از الله و به عبارتی برایش صفات ربوبیت قائل شده است.

نتیجه گیری:
بنابراین اعتقاد مسلمانان این است که مردگان در قبرهایشان می ‌شنوند و زائرشان را می‌ شناسند و سلام آنان را پاسخ می‌ دهند، پس دعا کردن آنان برای زائرشان (مثلاً بگویند: خداوند بخاطر اینکه به زیارت من آمدی از شما راضی باشد، یا به شما جزای خیر بدهد یا الله شما را مغفرت نماید) عقلاً و شرعا غیر ممکن نیست و زائر هم معتقد است که آن میّت به اذن الله چنین دعایی را برایش انجام می دهد. آیا با توجه به این امور، در این مساله اثری از شرک اکبر باقی می ماند؟ وهابی ها چگونه پاسخ می دهند؟

[1] صحیح مسلم حدیث شماره: 1631.

[2] صحیح ابن حبان حدیث شماره: 866