ترتب آثار و احکام اسلام بر اقرار لفظى

ترتب آثار و احکام اسلام بر اقرار لفظى

در مفهوم اسلام و ایمان اختلاف است، ولى قدر مشترک بین تمام اقوال، قبول آن با اقرار زبانى موضوع آثار و احکام شرعى از آن جمله: حفظ جان و مال است؛ خواه اقرار شرط باشد یا جزء، ولى در عین حال اقرار، تنها راه شرعى نزد مردم، براى ترتیب آثار شرعى بر اسلام و ایمان مى‏باشد. از جمله کسانى که اقرار را شرط ترتّب آثار شرعى مى‏داند، ابن ابن‌سعید است.[1]

ابوبکر ­کاشانى مى‏گوید:

منهم من جعل الأحکام مبنیة على الإقرار بظاهر اللسان لا على ما فى القلب، اذ هو امر باطن لایوقف علیه، و منهم من جعل احکام الایمان مبنیة على الایمان و الکفر الراجعین الى التصدیق و التکذیب و انّما الاقرار دلیل علیهما؛[2]

برخى احکام را مبنى بر اقرار به ظاهر زبان کرده‏اند، نه بر آنچه در قلب است، زیرا آن امر باطنى است و احکام بر آن متوقف نمى‏باشد، و برخى نیز احکام ایمان را، مبتنى بر ایمان و کفر کرده‏اند، که ‏راجع به تصدیق و تکذیب است و اقرار دلیل بر آن­ دو مى‏باشد.

هم­چنین این رأى حصفکى در الدر المختار[3] و ابن ‌عابدین در حاشیة ردّ المختار[4] و ابن ابن‌نجیم مصرى در البحر الرائق[5] و دیگران است.

میر سید شریف جرجانى ادعاى عدم خلاف کرده، بر این­که احکام شرعى بر اقرار زبانى مترتب مى‏گردد و در شرح آن چنین تعلیل آورده که: شرع امور ظاهرى منضبط را مناط احکام قرار داده و تصدیق قلبى امر مخفى است و از آن اطلاعى نمى‏باشد، به خلاف اقرار زبانى که مکشوف و بدون پرده است و از این رو احکام دنیوى منوط به آن است.[6]

کسانى­که در اعتبار عمل در تحقق ایمان مناقشه دارند به اعتبار ترتبّ آثار اخروى بر آن است نه آثار دنیوى، مگر در صورتى­که مخالفت عملى با اقرار به شهادتین منافات داشته باشد.

به همین سبب در روایات شیعه و اهل سنت آثار دنیوى بر اقرار لفظى متفرّع شده است، که همان اقرار به شهادتین باشد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود..

الف) از روایات اهل سنت

انس بن مالک از رسول خدا9$ نقل کرده که فرمود:

امرت ان اقاتل الناس حتّی یقولوا لا إله إلاّ الله، فإذا قالوها و صلّوا صلاتنا و استقبلوا قبلتنا و اکلوا ذبیحتنا فقد حرمت علینا دماؤهم و اموالهم إلاّ بحقها و حسابهم علی الله؛[7]

من مأمورم که با مردم بجنگم تا معتقد به توحید شوند، و چون چنین اعتقادی پیدا کردند من مأمور شدم که با مردم بجنگم تا اینکه کلمه لا اله الا الله را بر زبان جاری کنند و زمانی که چنین کردند و نماز ما را به جای آورده و رو به قبله ما نماز گذارند و از ذبیحه ما استفاده کنند، بر ماست که از خون‌ها و اموالشان، به جز در موارد حقّ محافظت کنیم و حساب آن­ها با خداست.

ب) روایات شیعه

1. محمد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق8 نقل کرده که فرمود:

الایمان اقرار و عمل، و الاسلام اقرار بلاعمل؛[8]

ایمان عبارت است: از اقرار و عمل و اسلام عبارت است از اقرار بدون عمل.

2. سماعه مى‏گوید:

قلت لابى عبدالله%: اخبرنى عن الاسلام و الایمان أهما مختلفان؟ فقال: انّ الایمان یشارک الاسلام و الاسلام لایشارک الایمان. فقلت: فصفهما لى. فقال: الاسلام شهادة ان لا اله الاّ الله و التصدیق برسول الله$، به حقنت الدماء و علیه جرت المناکح و المواریث و على ظاهره جماعة الناس. و الایمان: الهدى و مایثبت فى القلوب من صفة الاسلام و ما ظهر من العمل به. و الایمان ارفع من الاسلام بدرجة، انّ الایمان یشارک الاسلام فى الظاهر و الاسلام لایشارک الایمان فى الباطن و ان اجتمعا فى القول و الصفة؛[9]

به امام صادق7 عرض کردم: خبر بده مرا از اسلام و ایمان، آیا این­دو با هم اختلاف دارند؟ حضرت فرمود: همانا ایمان با اسلام مشارکت دارد، ولى اسلام با ایمان مشارکت ندارد. عرض کردم: برایم توصیف کن. حضرت فرمود: اسلام عبارت است از: گواهى به وحدانیت خدا و تصدیق به رسالت رسولش که به­وسیله به‌وسیله آن خون‏ها حفظ شده و نکاح‏ها و ارث‏ها جریان مى‏یابد، و جماعت مردم بر ظاهر آن مى‏باشند؛ و ایمان عبارت است از: هدایت و آنچه از صفت اسلام و اعمال ظاهرى در قلب‏ها ثابت مى‏گردد و ایمان یک درجه از اسلام بالاتر است، همانا ایمان در ظاهر با اسلام مشارکت دارد، ولى اسلام با ایمان در باطن مشارکت ندارد، گرچه در قول و صفت با هم اجتماع دارند.

3. حمران بن اعین از امام باقر7 نقل کرده که فرمود:

الایمان ما استقر بالقلب و افضى به الى الله عزوجل و صدقه العمل بالطاعة لله، و التسلیم لأمره. و الاسلام ما ظهر من قول او فعل، و هو الذى علیه جماعة الناس من الفرق کلّها، و به حقنت الدماء و علیه جرت المواریث و جاز النکاح و اجتمعوا على الصلاة و الزکاة و الصوم و الحج، فخرجوا بذلک من الکفر؛[10]

ایمان چیزى است که در قلب استقرار یافته و او را به خداى عزوجل مى‏رساند و عمل به طاعت الهى و تسلیم در برابر دستورهای خدا، آن را تصدیق مى‏کند. اسلام همان امر ظاهرى قولى یا فعلى است، که تمام فرقه‏هاى اسلامى بر آن اجتماع دارند. و به واسطه اسلام است که خون‏ها حفظ شده و ارث‏ها جارى گشته و نکاح جایز مى‏شود، و اسلام است که مردم را بر نماز و زکات و روزه و حج جمع کرده و به واسطه آن‏ها از کفر خارج مى‏شوند.

4. عبدالله بن مسکان از برخى از اصحابش از امام صادق7 نقل کرده که درباره اسلام فرمود:

دین الله اسمه الاسلام، و هو دین الله قبل ان تکونوا حیث کنتم و بعد ان تکونوا، فمن اقرّ بدین الله فهو مسلم و من عمل بما امرالله عزوجل فهو مؤمن؛[11]

نام دین خدا، اسلام است و آن دین خدا بوده، قبل از آمدن به دنیا هرجا که بودید و بعد از رحلت از این دنیا هر کجا مى‏روید. پس هرکس که اقرار به دین خدا کند؛ مسلمان است و هرکس به دستورات خداوند عزوجل عمل نماید، مؤمن است. (برگرفته از کتاب تکفیر از دیدگاه علمای اسلام)

[1]. غزنوی، اصول الدین، ج1، ص251.

[2]. کاشسانی، بدائع الصنائع، ج7، ص134.

[3]. حصفکى، الدر المختار، ج4، ص405.

[4]. ابن‌عابدین، حاشیة ردّ المختار، ج4 ، ص406.

[5]. ابن‌نجیم مصری، البحر الرائق، ج5، ص202.

[6]. سید شریف جرجانی، شرح مواقف، ص325.

[7]. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج1، ص39.

[8]. کلینى، کافى، ج2، ص24.

[9]. همان، ص25.

[10]. همان.

[11]. همان، ص38.