آیا شیعه دلیلی بر گفتن سه تکبیر بعد از نماز دارد؟

سوال

از جمله اشکالات وهابیت نسبت به شیعه این است که ایشان بعد از نماز دستها را بر ران می زنند و بالا می برند و در هر مرتبه یک تکبیر می گویند و این چیزی است که دلیلی بر آن ندارند چرا که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و سلف انجام نداده اند و بدعت می باشد.

پاسخ

پاسخ اول:ادله فریقین بر تکبیرهای بعد از نماز

با مراجعه به سیره اهل بیت (علیهم السلام) که یکی از منابع استخراج حکم نزد شیعه است به خوبی روشن می گردد که ایشان نه تنها این عمل را منافی سنت نمی دانستند بلکه به آن پایبند بودند و خود نیز عمل می کردند، برای نمونه برخی از مستندات موجود در سیره ایشان در این مساله بیان می گردد:

یک: روایت امیر المومنین علی (علیه السلام)

امام علیه السلام در باب فضیلت این امر فرمودند:

«... فإذا سلمت رفعت یدیک وکبرت ثلاثا ...؛ پس زمانی که سلام (نماز را ) دادی دو دستت را بالا ببر و سه مرتبه تکبیر بگو.»[1]

دو: روایت امام صادق (علیه السلام)

امام صادق (علیه السلام) نیز در جواب از سوالی که از ایشان در مورد این امر شد فرمودند:

«عن المفضل بن عمر قال قلت لأبی عبد الله ( علیه السلام ) لأی علة یکبر المصلی بعد التسلیم ثلاثا یرفع بها یدیه ؟ فقال لأن النبی صلی الله علیه وآله لما فتح مکة صلی بأصحابه الظهر عند الحجر الأسود فلما سلم رفع یدیه وکبر ثلاثا وقال " لا إله إلا الله وحده وحده أنجز وعده ونصر عبده وأعز جنده وغلب الأحزاب وحده فله الملک وله الحمد یحیی ویمیت وهو علی کل شئ قدیر " ثم أقبل علی أصحابه فقال لا تدعوا هذا التکبیر وهذا القول فی دبر کل صلاة مکتوبة فإن من فعل ذلک بعد التسلیم وقال هذا القول کان قد أدی ما یجب علیه من شکر الله تعالی علی تقویة الاسلام وجنده»[2]؛ از مفضل بن عمر نقل شده است که به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم به چه علتی باید نمازگزار بعد از سلام دادن سه مرتبه در حالی که دو دستش را بالا می برد تکبیر بگوید ؟ پس حضرت فرمودند: به خاطر اینکه نبی اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) زمانی که مکه را فتح کردند نماز ظهر را با اصحابشان کنار حجر الاسود اقامه کردند پس زمانی که سلام دادند سه مرتبه دو دست خود را بالا آوردند و تکبیر گفتند و فرمودند : " لا إله إلا الله وحده وحده أنجز وعده ونصر عبده وأعز جنده وغلب الأحزاب وحده فله الملک وله الحمد یحیی ویمیت وهو علی کل شئ قدیر" سپس رو به اصحابشان کردند و فرموند: این تکبیر را و این دعا را بعد از هر نماز واجب ترک نکنید پس اگر کسی این کار را بعد از سلام نماز انجام دهد آن شکری را که بر عهده اوست نسبت به خدای متعال به خاطر تقویت اسلام و لشگر اسلام به جا آورده است.

نه تنها این مساله در روایات شیعه وارد شده است بلکه با مراجعه به منابع اهل سنت نیز می توان روایاتی را در این باب یافت که برای نمونه به برخی از این روایات اشاره می گردد:

یک: سیره مسلمانان در زمان رسول الله (صلی الله علیه وآله) این بوده

در کتاب بخاری که بعد از قرآن به عنوان متقن ترین کتاب نزد اهل سنت است وارد شده است:

أَنَّ أَبَا مَعْبَدٍ، مَوْلَى ابْنِ عَبَّاسٍ، أَخْبَرَهُ: أَنَّ ابْنَ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا، أَخْبَرَهُ: «أَنَّ رَفْعَ الصَّوْتِ، بِالذِّکْرِ حِینَ یَنْصَرِفُ النَّاسُ مِنَ المَکْتُوبَةِ کَانَ عَلَى عَهْدِ النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ» وَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: «کُنْتُ أَعْلَمُ إِذَا انْصَرَفُوا بِذَلِکَ إِذَا سَمِعْتُهُ»؛ از ابن عباس نقل است که وی گفت همانا بلند کردن صدا به ذکر گفتن هنگام تمام کردن نمازهای واجب در زمان پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) امری رایج بود و من این صداها را شنیده بودم»[3]

این روایت به خوبی نشان می دهد که ذکر گفتن به صورت جماعت از آدابی بوده که در زمان رسول الله بین مسلمانان مرسوم بوده و حال با تکیه بر روایات دیگری از ابن عباس در این باب روشن می گردد که از جمله این اذکار که به جماعت بیان می شد، تکبیر بوده.

دو: روایت ابن عباس بر تکبیر گفتن پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) بعد از نماز

عَنْ أَبِی مَعْبَدٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: «کُنْتُ أَعْرِفُ انْقِضَاءَ صَلَاةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ بِالتَّکْبِیرِ»؛ از ابن عباس نقل است که وی گفت: من به خوبی می دانم که اتمام نماز پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با تکبیر بود.[4]

همچنین روایت دیگری در همین مضمون از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) گرامی اسلام است:

حَدَّثَنَا الْأَوْزَاعِیُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدِ بْنِ عُمَیْرٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ عُمَیْرِ بْنِ حَبِیبٍ، قَالَ: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یَرْفَعُ یَدَیْهِ مَعَ کُلِّ تَکْبِیرَةٍ فِی الصَّلَاةِ الْمَکْتُوبَةِ» پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) با هر تکبیر بعد از نمازهای واجب دستهایشان را بالا می بردند.[5]

 

پاسخ دوم: فتوای علما بر جواز تکبیر بعد از نمازهای واجب

افزون بر روایات باب که برخی از این روایات برای نمونه اشاره گردید فتوای بزرگان دین نیز بر جواز تکبیر بعد از نمازهای یومیه می باشد که برای نمونه به برخی از این موارد اشاره می گردد:

الف. فتوای بزرگان شیعه:

بک: ابن زهره (رحمه الله)

وی در باب استحباب تکبیر بعد از نماز تصریح دارد:

«وان یعقب فیکبر بعد التسلیم ثلاث مرات، یرفع بها یدیه»[6]؛ و این تعقیبات بگوید پس بعد از سلام سه مرتبه الله اکبر بگوید و دست خود را بالا ببرد.

دو: ابن ادریس حلی (رحمه الله)

«ویستحب بعد التسلیم والخروج من الصلاة ان یکبر وهو جالس ثلاث تکبیرات، یرفع بکل واحدة یدیه الی شحمتی اذنیه، ثم یرسلهما الی فخذیه فی ترسل واحد»[7]؛ و بعد از سلام دادن و خارج شدن از نماز مستحب است در حالیکه نشسته است سه مرتبه تکبیر بگوید و در هر مرتبه دو دستش را تا کنار گوشش بالا بیاورد سپس یکباره پایین آورده و روی دو ران خود بگذارد.

سه: علامه حلی (رحمه الله)

«ثم ما نقل عن اهل البیت (علیهم السّلام) بعد التکبیر عقیب التسلیم ثلاث مرات، یرفع فیها یدیه الی شحمتی اذنیه، ویضعهما علی فخذیه»[8]؛ سپس (در مستحبات بعد از نماز) آنچه از اهلبیت علیهم السلام نقل شده است سه مرتبه تکبیر گفتن بعد از سلام نماز است و در هر مرتبه دو دستش را تا کنار گوشش بالا آورده سپس روی دو ران خود بگذارد.

بنا بر آنچه بیان گردید روشن می گردد که عمل شیعه در بیان تکبیرهای ثلاثه بعد از نماز مستند شرعی دارد و نمی توان آن را بدعت خواند. و فارغ از همه ادله و مستندات روایی و سیره حول این مساله باید گفت که اگر این عمل هم بدعت باشد،[9] با توجه به اینکه بیان ذکر الهی است و هیچ امر منافی شریعت در آن دیده نمی شود باید بگوییم که این عمل حسنه ای است که نه تنها مرتکب آن شماتت نمی شود بلکه مستحق اجر نیز هست.

علی اکبر لطفی

 

پی نوشت ها:

[1] .شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ناشر: جماعة المدرّسین فی الحوزة العلمیة، چاپ دوم، ج 1، ص320.

[2] . حر عاملی، ابوجعفر، وسائل الشیعة، ج 4، ص 1031.

[3] . بخارى، محمّد، صحیح البخاری، ج 1، ص 168؛ تحقیق: محمد زهیر بن ناصر، دار طوق النجاة، چاپ اوّل، 1422ق.

[4] . شافعی، محمّد بن ادریس (م 204)، الأم، ج 1، ص150؛ ناشر: دار المعرفة، بیروت، 1410 هـ.ق.

[5] . ابن ماجه قزوینى، محمّد، سنن ابن ماجه، ج1، ص280، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار إحیاء الکتب العربیة، بى تا.

[6] . ابن زهرة، غنیة النزوع، ص  85.

[7] . حلی، ابن ادریس، السرائر، ص 323.

[8]- حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، ج 1، ص 42.