آیا مشرکین در توحید ربوبی نیز مشرک بوده اند

سوال

وهابیت مدعی شده اند که مشرکان در ربوبیت، موحد بوده و تنها مشکل آنان، شرک در الوهیت می باشد. چنانکه  محمد بن عبدالوهاب می نویسد: «أما توحید الربوبیة فیقر به الکافر والمسلم، وأما توحید الألوهیة فهو الفارق بین الکفر والإسلام. فینبغی لکل مسلم أن یمیز بین هذا وهذا، ویعرف أن الکفار لا ینکرون أن الله الخالق الرازق المدبر»[1] توحیدربوبی، مورد اقرار کافر و مسلمان است. ولی توحید الوهی، همان چیزی است که کافر را از مسلمان، متمایز می کند (یعنی توحید الوهی را فقط مسلمانان باور دارند). بدیگر سخن کفار نیز معتقد بودند خدای متعال، خالق، رازق و مدبر امور است.

البته طرح چنین ادعایی از سوی علمای وهابیت، هدفمند بوده و در راستای حمله به بسیاری از پیروان مذاهب اسلامی مطرح می شود. بدین سان با توجه به اینکه از منظر وهابیت، اموری نظیر ذبح و نذر برای غیرالله و همچنین برخی از اقسام استغاثه و طلب شفاعت از اولیاء الهی منتهی به شرک می شوند، بنابراین آنان بواسطه مطرح کردن چنین ادعاهایی قصددارند بسیاری از مسلمانانی را که ملتزم به امور مذکور هستند را هم ردیف با کفار و مشرکین، بلکه بدتر قرار بدهند. چنانکه بن باز چنین می نویسد: «والآیات فی بیان بطلان الشرک، وسوء عاقبة أهله وعظم خسارتهم یوم القیامة فی کتاب الله کثیرة. وهکذا جاء فی السنة الصحیحة عن رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) ما یبین ضلال المشرکین، وسوء عاقبتهم، وعظم خسارتهم، وأنهم لم یشرکوا فی توحید الربوبیة، بل هم یعلمون أن الله هو الخالق الرازق، مدبر أمورهم، وإنما أشرکوا فی عبادتهم مع الله غیره بالدعاء والخوف والرجاء، والذبح والنذر، وغیر ذلک من أنواع العبادة»[2]  بن باز در عبارت مذکور، اموری همچون دعاء، ذبح و نذر برای غیرالله را بصورت مطلق از مصادیق شرک در الوهیت تلقی کرده است. حال آنکه بسیاری از مسلمانان این امور را نسبت به اولیاء الهی انجام می دهند.

[1] . محمد بن عبدالوهاب، الجواهر المضیه، ص37، ریاض، دارالعاصمه، 1349 ه ق.

[2] . بن باز، مجموع فتاوی، ج3، ص11، بی جا، بی تا.

پاسخ

قبل از پاسخ به ادعای فوق (یعنی موحد بودن مشرکین در ربوبیت)، باید توجه داشت وهابیت برای اثبات مدعای خود به آیاتی از قرآن کریم استناد کرده اند. در ادامه و قبل از پاسخ دادن به مدعای مذکور، به برخی از آیات مورد استناد وهابیت در این باره اشاره می شود.

آیات مورد استناد وهابیت در جهت اثبات توحید ربوبی مشرکان

الف: آیات 84 – 89 سوره مومنون: «قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فیها إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ* قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ* سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ* قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ یُجیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ* سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّى تُسْحَرُونَ.»

ب: آیه 31 سوره یونس: «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَمَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَمَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ  فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ»

وهابیت با استناد به ظاهر این آیات و البته برخی از آیات دیگر، مدعی می شوند که مشرکان در ربوبیت، انسان های موحدی بوده اند. حال باید پرسید آیا چنین ادعایی صحیح است؟ بدیگر سخن آیا با استناد به آیات فوق الذکر می توان توحید ربوبی مشرکان را اثبات نمود؟ یا خیر؟

بررسی توحید ربوبی مشرکان و پاسخ به ادعای وهابیت در این باره
در مقابل آیات فوق که وهابیت به ظاهر آن آیات استناد جسته اند، آیات متعدد دیگری نیز وجود دارند که حاکی از شرک ربوبی مشرکان می باشد. برخی از این آیات عبارتند از:

الف: آیه 40 سوره حج: «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ» آن مؤمنانی که به ناحق از خانه‌هایشان آواره شده (و جرمی نداشتند) جز آنکه می‌گفتند: پروردگار ما خدای یکتاست.

به زعم بسیاری از مفسرین، آیه فوق در مورد پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) و اصحاب آنحضرت نازل شده است. بدین سان که در این آیه شریفه، سخن از آواره شدن مسلمانان از دیار و سرزمین شان مطرح است آن هم به جرم اینکه به ربوبیت پروردگار اقرار می کردند. نکته مهم در آیه فوق آن است که این اخراج توسط مشرکان صورت گرفته است. چنانکه برخی از مفسرین در ذیل آیه مذکور به چنین مسئله ای اشاره کرده اند. بعنوان نمونه سیوطی در الدرالمنثور می نویسد: «أخرج ابن المنذر عن مجاهد فی الآیة قال‏ دفع المشرکون بالمسلمین»‏[1] از مجاهد چنین نقل شده است: طبق این آیه، مشرکان، مسلمانان را از دیارشان اخراج کردند.

حال باید از وهابیت پرسید: اگر مشرکان در ربوبیت موحد بودند، چرا مسلمانان را به خاطر اذعان به ربوبیت خدای متعال، از دیارشان اخراج کرده اند؟ چگونه اذیت کردن پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) و صحابه، به بهانه اقرار به ربوبیت خداوند متعال، با توحید ربوبی سازگار است؟

بر همین اساس، با توجه به آیه 40 سوره حج مشخص می شود که مشرکان، در مسئله ربوبیت نیز مشکل داشته اند.

ب: آیه 108 سوره انعام: «وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ»: (به معبود) کسانی که غیر خدا را می‌خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روی (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند!

 این آیه نیز حاکی از شرک ربوبی مشرکان می باشد. چراکه طبق این آیه شریفه، خدای متعال به پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) و مسلمانان دستور می دهد که به آلهه مشرکین سب نکنند[2]. دلیل چنین دستوری نیز این است که اگر مسلمانان به آلهه مشرکین توهین کنند، هر آیینه ممکن است مشرکین نیز به خدای متعال توهین کنند.

سوالی که در این بخش نیز باید از وهابیت پرسید این است که اگر مشرکان به ربوبیت خدای متعال اعتقاد داشته اند، چگونه ممکن است بر اثر توهین به معبودان خود، به پروردگار متعال توهین کنند؟ به سخن دیگر اگر کسی به ربوبیت خدای متعال، اذعان داشته باشد به هیچ وجه ممکن نیست که به حضرت حقتعالی، سب و توهین نماید.

با این تفصیل نیز مشخص می شود طبق آیه 108 سوره انعام، مشرکان در ربوبیت خدای متعال، دچار اشکالات اساسی بوده اند.

ج: آیه45 سوره زمر: « وَإِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ»: هنگامی که خداوند به یگانگی یاد می‌شود، دلهای کسانی که به آخرت ایمان ندارند مشمئزّ (و متنفّر) می‌گردد؛ امّا هنگامی که از معبودهای دیگر یاد می‌شود، آنان خوشحال می‌شوند.

به اذعان بسیاری از مفسرین این آیه در رابطه با مشرکین نازل شده است. چنانکه طبرانی[3] و ابن کثیر[4] بدین مسئله اشاره کرده اند.

در این آیه شریفه به وضوح تصریح شده است در هنگامی که در برابر مشرکین، خداوند به یگانگی یاد می شد، آنان مشمئز می شدند ولی اگر در برابر همین مشرکین، سخن از بت ها و معبودان آنان به میان می آمد، آنان خوشحالی می کردند. ناگفته نماند که به تصریح بسیاری از مفسرین مراد از "من دونه" در عبارت "و اذا ذکر الذین من دونه اذا هم یستبشرون"، اوثان و بت هایی بوده است که مورد پرستش مشرکان واقع می شدند. بعنوان مثال بغوی[5]، ابن کثیر[6] و قرطبی[7] بدین مسئله اذعان کرده اند.

در اینجا نیز لازم است از وهابیت پرسیده شود اگر مشرکان معتقد به ربوبیت خداوند متعال بوده اند، چگونه از یاد وحدانیت او مشمئز می شدند؟ از مشمئز شدن مشرکان در این آیه شریفه مشخص می شود مشرکان در ربوبیت پروردگار نیز موحد نبوده اند.

عبودیت، متفرع بر ربوبیت است
پس از بیان آیات فوق الذکر، تذکر این نکته نیز ضروری به نظر می رسد که همگان (حتی وهابیت نیز) اذعان کرده اند، مشرکان در الوهیت، دچار شرک بوده اند. حال آنکه با عنایت به ادله عقلی و نقلی فراوان، عبودیت متفرع بر ربوبیت است. بدین سان که تا شخصی در مورد معبودی، قائل به ربوبیت نباشد، به عبادت آن معبود، نمی پردازد. چنانکه بعنوان مثال، خدای متعال در آیه 102 سوره انعام می فرماید: «ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ» در این آیه شریفه خدای متعال ابتدا سخن از ربوبیت خودش به میان می آورد و پس از آن دستور به پرستش می دهد. نکته جالب آن است که برخی از مفسرین نظیر ابن کثیرتصریح کرده اند در این آیه شریفه، از مشرکین چند مسئله خواسته شده است از جمله اینکه به وحدانیت خدای متعال اقرار کنند.[8]

در آیه 3 سوره یونس نیز می خوانیم «إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ  یُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَکَّرُونَ»

طبری در ذیل این آیه می نویسد: «فَاعْبُدُوهُ‏ یقول: فاعبدوا ربکم الذی هذه صفته، وأخلصوا له العبادة، وأفردوا له الألوهة والربوبیة بالذلة منکم له دون أوثانکم وسائر ما تشرکون معه فی العبادة»[9] خدای متعال در این آیه شریفه از مشرکین می خواهد که در الوهیت و ربوبیت موحد باشند.

اگر مشرکان در ربوبیت مشکل خاصی نداشتند و موحد بودند، دلیل این دستور خداوند چیست؟ چرا خداوند از مشرکین خواسته است علاوه بر الوهیت، در ربوبیت نیز موحد باشند؟

البته در این رابطه (یعنی ترتب الوهیت بر ربوبیت) عباراتی از علما نیز صادر شده است چنانکه ابن تیمیه در این باره، چنین نوشته است: «فإثبات الإلهیة یوجب إثبات الربوبیة ونفی الربوبیة یوجب نفی الإلهیة»[10] اثبات الوهیت برای معبودی، موجب اثبات ربوبیت برای آن معبود خواهد شد.

بن عثیمین نیز قاعده ای به این شکل بیان می کند: «واعلم أن الإقرار بالربوبیة یستلزم الإقرار بالألوهیة، وأن الإقرار بالألوهیة متضمن الإقرار بالربوبیة.»[11] در این عبارت نیز به خوبی مشخص است که ربوبیت و الوهیت، لازم وملزوم یکدیگر هستند و لذا مشرکینی که در الوهیت مشکل داشتند قطعا در ربوبیت نیز دچار اشکالات مبنایی بوده اند.

محمد امین شنقیطی نیز در تفسیر اضواء البیان می نویسد: «وَکَوْنُ الرُّبُوبِیَّةِ تَسْتَوْجِبُ الْعِبَادَةَ»[12] از این عبارت نیز به خوبی مشخص می شود که تا اعتقاد به ربوبیت محقق نشود، عبودیتی نیز محقق نخواهد شد. چرا که ربوبیت، موجب عبودیت می شود بنابراین وقتی شخصی، بتی را می پرستد، قطعا به ربوبیت آن بت نیز معتقد است.

از مجموع مباحث فوق مشخص می شود علاوه بر وجود آیاتی که حاکی از شرک ربوبی مشرکین است همچنین با توجه به دسته دیگری از آیات، الوهیت متفرع بر ربوبیت است. بدین معنا که اگر کسی، به عبادت موجودی می پردازد، قطعا ربوبیت آن موجود را نیز پذیرفته است و گرنه معنا ندارد موجودی را که رب نمی داند، پرستش کند. همچنین این نکته را نیز باید توجه داشت، بسیاری از مفسرین فریقین به شرک ربوبی مشرکان، تصریح نموده اند.

حال این سوال مطرح می شود که اگر مشرکان در ربوبیت موحد نبوده اند، پس تکلیف آیاتی که وهابیت در جهت اثبات توحید ربوبی مشرکان، بدان آیات استناد کرده اند چه می شود؟ در بخش بعدی به این سوال، پاسخ داده می شود.

بررسی آیاتی که وهابیت در جهت اثبات توحید ربوبی مشرکان، بدان استناد کرده اند
اولا همانطور که در مطالب پیشین بدان اشاره شد از فرو رفتن مشرکین در شرک الوهی (که حتی وهابیت نیز بدان معترف هستند) اینچنین بدست می آید که مشرکان در ربوبیت خدای متعال نیز دچار شرک بوده اند چرا که (چنانکه گذشت، معلوم شد) الوهیت متفرع بر ربوبیت است. برهمین اساس، این احتمال که مشرکان به دروغ، اذعان به ربوبیت پروردگار کرده باشند، دور از ذهن نخواهد بود. چنانکه در آیات متعددی از قرآن کریم به برخی از ادعاهای دروغین مشرکین اشاره شده است. بعنوان نمونه در همان سوره مومنون آیه 90 در ادامه خداوند متعال می فرماید: «بَلْ أَتَیْنَاهُمْ بِالْحَقِّ وَإِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ»؛ چنین نیست [که آنان می گویند] بلکه ما حق را برای آنان آورده ایم، و بی تردید آنان دروغگویند. بنابراین آنها به دروغ می گفتند رب و خالق خداوند متعال است چنانچه در آیه 23 و 24 سوره مبارکه انعام چنین می خوانیم: «ثُمَّ لَمْ تَکُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ * انْظُرْ کَیْفَ کَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ» سپس پاسخ و عذر آنها، چیزی جز این نیست که می‌گویند: «به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم! ببین چگونه به خودشان (نیز) دروغ می‌گویند، و آنچه را بدروغ همتای خدا می‌پنداشتند، از دست می‌دهند!

 طبری در تفسیر این 2 آیه شریفه می نویسد: « قال أبو جعفر: یقول تعالى ذکره لنبیه محمد (صلى الله علیه وآله وسلم): انظر، یا محمد، فاعلم، کیف کذب هؤلاء المشرکون العادلون بربهم الأوثان والأصنام، فی الآخرة عند لقاء الله = على أنفسهم بقیلهم:"والله یا ربنا ما کنا مشرکین"، واستعملوا هنالک الأخلاق التی کانوا بها یتخلقون فی الدنیا، من الکذب والفریة.»[13]  طبق این 2 آیه شریفه، مشرکان حتی در روز قیامت و در برابر خدای متعال، به دروغ قسم خورده و مدعی می شوند که مشرک نبوده اند. البته دروغ گویی مشرکان، از جمله اخلاقی است که در دنیا نیز بدان متخلق بوده اند. (به عبارت دیگر، مشرکان در دنیا و آخرت، اهل دروغ گویی بوده اند.)

همچنین طبق آیه 3 سوره مبارکه زمر، مشرکان چنین مدعی شده اند: «مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى» هدف از عبادت بت ها، تقرب به خدای متعال بوده است. حال آنکه خدای متعال در انتهای همین آیه، چنین ادعایی را رد می کند و تصریح به کذب مشرکان کرده است: «إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ کَاذِبٌ کَفَّارٌ» بسیاری از مفسرین در ذیل این آیه شریفه به این مسئله تصریح کرده اند که هدف مشرکین در پرستش بت ها، تقرب به خداوند متعال نبوده است و لذا آنان در این باره دروغ می گفتند. بعنوان مثال، شنقیطی می نویسد: «أَنَّ الَّذِینَ قَالُوا مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى جَامِعُونَ بِذَلِکَ، بَیْنَ الْکَذِبِ وَالْمُبَالَغَةِ فِی الْکُفْرِ بِقَوْلِهِمْ ذَلِکَ»[14] مشرکان در ادعای اینکه بت ها را به جهت تقرب به خداوند متعال، می پرستیدند، جامع بین کذب و کفر بوده اند. یعنی هم دروغ می گفتند و هم در کفر، غرق بوده اند.

البته ناگفته نماند طبق ادعای ابن تیمیه، اگر انسان، "من دون الله"، شفعائی را به جهت جلب منفعت و دفع ضرر، بین خود و خدا واسطه قرار دهد، دچار شرک عظیم شده است و این بزرگترین شرکی است که مشرکین بدان مبتلا بوده اند.[15] بنابراین از آنجایی که اموری همچون جلب منفعت، دفع ضرر و یاری طلبی، از مصادیق مقوله ربوبیت تلقی می شود و با توجه به اینکه طبق عبارت ابن تیمیه، این نوع از شرک نیز از سوی مشرکین محقق شده است، پس می توان چنین نتیجه گرفت شفاعت طلبی مشرکین از بت ها، از مصادیق مهم شرک در ربوبیت بوده است که مشرکان بدان ملتزم بوده اند.

تذکر این مطلب نیز ضروری است که طلب شفاعت از اولیاء الهی، از مصادیق این کلام ابن تیمیه بحساب نمی آید؛ چرا که هیچ یک از مسلمانان، اولیاء الهی را شفیعانی "من دون الله" قلمداد نکرده اند. افزون بر آن، این نکته را نیز باید توجه داشت که طلب شفاعت از اولیاء الهی، مسئله ای رایج بین مسلمانان (اعم از سَلَف و خَلَف امت) بوده است.چنانکه روایت مالک الدار موید مناسبی برای اثبات چنین ادعایی می باشد.[16]

برهمین اساس احتمال اینکه مشرکین، از روی کذب (وصرفا زبانی) به ربوبیت خدای متعال اذعان کرده باشند، احتمال بعیدی قلمداد نمی شود.

ثانیا: ممکن است مراد از آیاتی همچون «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ  فَأَنَّى یُؤْفَکُونَ»[17] که به ظاهر دلالت بر اقرار مشرکین به ربوبیت پروردگار می کند، از باب اذعان فطرت ها باشد. بدین سان که خدای متعال، همه انسان ها (حتی غیرمسلمانان) را بر مدار فطرتی توحیدی و خدا جوی آفریده است[18]، از همین رو مشرکین نیز هنگامی که به فطرت خود رجوع می کنند، به خالقیت، مالکیت و ربوبیت خداوند متعال اقرار می کنند. این مسئله مورد اذعان برخی از مفسرین نیز واقع شده است چنانکه بغوی در تفسیر خود بدین مسئله تصریح کرده است.[19] البته همانطور که بغوی نیز تصریح کرده است چنین اقرارهایی تا به مرحله عمل نرسد، فایده ای بر آن مترتب نخواهد بود.

ثالثا: در مورد آیاتی نظیر آیه 31 سوره یونس «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَمَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَمَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ» که دلالت می کند مشرکان معتقد به رازقیت خدای متعال و بعث در روز قیامت آن هم بدست خداوند متعال بوده اند، باید گفت: در مقابل این دسته از آیات، آیات دیگری نیز وجود دارد که نشان می دهد مشرکان در مقوله رازقیت پروردگار و همچنین برانگیخته شدن اموات در روز قیامت بدست خداوند متعال، مشکلات اساسی داشته اند. چنانکه در آیه 17 سوره عنکبوت می خوانیم: «إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْکًا إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» شما غیر از خدا فقط بتهایی (از سنگ و چوب) را می‌پرستید و دروغی به هم می‌بافید؛ آنهایی را که غیر از خدا پرستش می‌کنید، مالک هیچ رزقی برای شما نیستند؛ روزی را تنها نزد خدا بطلبید و او را پرستش کنید و شکر او را بجا آورید که بسوی او بازگشت داده می‌شوید!

خداوند متعال در این آیه شریفه، به مشرکانی که بت ها را منبع رزق و روزی می دانستند، دستور می دهد که خداوند متعال را بعنوان رازق قلمداد کنند. جناب طبری در ذیل آیه مذکور می نویسد: «(فابتغوا عند الله الرزق) یقول: فالتمسوا عند الله الرزق لا من عند أوثانکم»[20] از این عبارت طبری نیز مشخص می شود بت پرستان، روزی را بجای اینکه از پروردگار درخواست بکنند، از بت ها می خواستند به همین دلیل آیه 17 سوره عنکبوت نازل شد تا به مشرکان دستور دهد روزی را صرفا باید از خداند متعال درخواست کرد.

بنابراین مشرکان در باب اعتقاد به رازق بودن خداوند متعال - که یکی از شاخصه مهم توحید ربوبی است- مشکلات جدی داشتند. همچنین در مسئله بعث و برانگیخته شدن اموات بدست پروردگار نیز مشرکان، اشکالات اساسی داشته اند. چنانکه در آیات متعددی به این مسئله اشاره شده است بعنوان مثال در آیه 19 و 20 سوره عنکبوت می خوانیم: «أَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ إِنَّ ذَلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ * قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»آیا آنان ندیدند چگونه خداوند آفرینش را آغاز می‌کند، سپس بازمی‌گرداند؟! این کار برای خدا آسان است! بگو: «در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند (به همین‌گونه) جهان آخرت را ایجاد می‌کند؛ یقیناً خدا بر هر چیز توانا است!

از آنجایی که به اذعان مفسرین، 2 آیه فوق، خطاب به منکرین بعث و برانگیخته شدن انسان ها در روز قیامت، نازل شده است[21] و لذا با توجه به اینکه در این 2 آیه سخن از اثبات برانگیخته شدن در روز معاد آن هم بدست خداوند متعال مطرح است، بنابراین می توان چنین فهمید که مشرکان، اصل بعث را نیز منکر بوده اند چه برسد به اینکه معتقد باشند خداوند متعال، قرار است انسانها را برانگیزاند.

نکته جالب تر آنکه به تصریح بسیاری از ادله موجود و به تبع آن، کلام علمای اسلامی، مشرکین، در مسئله اعاده و معاد، به خدای متعال نسبت عجز می دادند و لذا بر این باور بودند که – العیاذ بالله – حضرت حقتعالی، از اعاده انسان ها پس از مرگ، عاجز می باشد.[22] اگر مشرکین، در ربوبیت، موحد بودند، چگونه خدای یگانه را از امری همچون اعاده که به تعبیر آیه 27 سوره روم[23] از آفرینشِ ابتدایی، آسان تر است، عاجز می دانستند؟؟!!

با توجه به مطالب پیشین (یعنی عدم صداقت مشرکین در بسیاری از ادعاهای خود و همچنین وجود آیاتی که دلالت بر شرک ربوبی مشرکان می کند)، شاید بهترین نظریه این باشد اقرار مشرکین به ربوبیت پروردگار (که در برخی از آیات مورد نظر وهابیت بدان اشاره شده است)، نوعی اقرار صرفا زبانی باشد که هیچ باور و اعتقادی، در پسِ آن وجود ندارد. بدیگر سخن ممکن است این اقرارها توام با صداقت نبوده و لذا مشرکان در این اقرارها، مرتکب دروغ شده باشند. این ادعا وقتی جدی تر می شود که ملاحظه می کنیم خدای متعال در قرآن کریم در موارد متعددی به ادعاهای دروغین مشرکین اشاره کرده است

جمع بندی
با عنایت به مطالب این نوشتار 3 مطلب مهم اثبات شدنی است:

اولا: طبق برخی از ادله موجود، مشرکین در مقوله ربوبیت نیز مبتلی به شرک بوده اند.

ثانیا: از آنجایی که ربوبیت و الوهیت، لازم و ملزوم یکدیگر هستند و الوهیت، متفرع بر ربوبیت است، بنابراین وقتی مشرکین در الوهیت پرورگار، موحد نبوده و به عبادت بت ها و آلهه خود مشغول بوده اند، قطعا در ربوبیت هم نمی توانستند موحد بوده باشند.

ثالثا: طبق برخی از قرائن موثق، مشرکین در موارد متعدد، ادعاهای کذب آلودی را مطرح کرده اند. لذا احتمال اینکه ادعای موحد بودن شان به توحید ربوبی نیز ادعایی آغشته با کذب بوده باشد، دور از ذهن نخواهد بود. همچنین ممکن است اقرار مشرکین برخاسته از فطرت های خداجویی بوده باشد که خداوند متعال در نهان هر انسانی حتی کفار قرار داده است.

با این همه، مشخص می شود ادعای وهابیت در رابطه با اثبات توحید ربوبی مشرکان، ادعایی ناصواب می باشد.

[1] سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، ج4، ص364، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى (ره)، چاپ اول، 1404 ه.ق.

[2] «یقول اللّه تعالى ناهیا لرسوله صلّى اللّه علیه و سلّم و المؤمنین عن سبّ آلهة المشرکین‏»  . ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج‏3، ص282، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420 ه ق.

 

[3] . طبرانی می نویسد: « قوله تعالى: وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ؛ و ذلک أنّ المشرکین إذا قیل لهم لا إله إلّا اللّه وحده نفروا من ذلک و استکبروا».  التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى) ، ج‏5، ص 379، اردن، دارالثقافی، چاپ اول، 2008 م.

[4] . ابن کثیر نیز می نویسد: «ثم قال تعالى ذاما للمشرکین أیضا: وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ‏ أی إذا قیل لا إله إلا اللّه وحده»  ‏ تفسیر القرآن العظیم، ج‏7، ص92، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1419 ه ق.

[5] . « قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ. وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ‏ یعنی الأصنام»  ‏ تفسیر البغوى، ج‏4، ص92، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420 ه ق.

[6] . « وَ إِذا ذُکِرَ الَّذِینَ مِنْ دُونِهِ‏ أی من الأصنام و الأنداد قاله مجاهد»    تفسیر القرآن العظیم، ج‏7، ص 92، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1419 ه ق.

[7] . الجامع لاحکام القرآن، ج15، ص264، تهران، ناصرخسرو، چاپ اول، 1364 ه ش.

[8]. «یقول تعالى: ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ‏ أی الذی خلق کل شی‏ء، و لا ولد له و لا صاحبة لا إِلهَ إِلَّا هُوَ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَاعْبُدُوهُ‏ أی فاعبدوه وحده، لا شریک له، و أقروا له بالوحدانیة...». تفسیر القرآن العظیم، ج‏3، ص 277، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1419 ه ق.

[9] طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)، ج11، ص60، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412 ه.ق.

[10] . ابن تیمیه، مجموع فتاوی، ج 2 ص 37، مدینة نبویة،1416ق.

[11] . بن عثیمین، مجموع فتاوی و رسائل، ج7، ص22، دار الوطن - دار الثریا، 1413 ه ق.

[12] . شنقیطی، محمد امین، اضواء البیان، ج9، ص173، بیروت، دارالفکر، 1415 ه ق.

[13] . طبری، جامع البیان، ج20، ص21، بی جا، مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، 1420 هـ.ق.

[14] . شنقیطی، محمد امین، اضواء البیان، ج6، ص353، بیروت، دارالفکر، 1415 ه ق.

[15] . «وإن أراد بالواسطة: أنه لا بد من واسطة فی جلب المنافع ودفع المضار مثل: أن یکون واسطة فی رزق العباد ونصرهم وهداهم؛ یسألونه ذلک ویرجون إلیه فیه: فهذا من أعظم الشرک الذی کفر الله به المشرکین؛ حیث اتخذوا من دون الله أولیاء وشفعاء؛ یجتلبون بهم المنافع ویجتنبون المضار.»

[16] . در روایت مالک الدار چنین می خوانیم: «أَصَابَ النَّاسَ قَحْطٌ فِی زَمَنِ عُمَرَ، فَجَاءَ رَجُلٌ إِلَى قَبْرِ النَّبِیِّ (صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآله وسَلَّمَ) فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، اسْتَسْقِ لِأُمَّتِکَ فَإِنَّهُمْ قَدْ هَلَکُوا، فَأَتَى الرَّجُلَ فِی الْمَنَامِ فَقِیلَ لَهُ: " ائْتِ عُمَرَ فَأَقْرِئْهُ السَّلَامَ، وَأَخْبِرْهُ أَنَّکُمْ مُسْتَقِیمُونَ وَقُلْ لَهُ: عَلَیْکَ الْکَیْسُ، عَلَیْکَ الْکَیْسُ "، فَأَتَى عُمَرَ فَأَخْبَرَهُ فَبَکَى عُمَرُ ثُمَّ قَالَ: یَا رَبِّ لَا آلُو إِلَّا مَا عَجَزْتُ عَنْهُ»   {در ایام خلافت عمر بن خطاب قحطی شدیدی مردم را فرا گرفت. مردی به مقبره مطهر حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) شرفیاب شد و خطاب به آنحضرت عرض کرد: ای رسول خدا، برای امتت طلب باران کن، دعا بفرما تا قحطی به اتمام برسد. چرا که امت اسلامی در معرض هلاکت هستند. پس از لحظاتی این مرد خوابید و در عالَم خواب مطالبی به او گفته شد. آن شخص نیز نزد عمربن خطاب رفت و ماجرا را برای او شرح داد. در اینجا بود که عمر منقلب شد و گریست.}    ابن ابی شیبه، مصنف ابن ابی شیبه، ج6، ص356، ریاض، مکتبه الرشد، چاپ اول، 1409 ه ق.

[17] . آیه 87 سوره زخرف

[18] . چنانکه در صحیح بخاری چنین روایت شده است: « قَالَ النَّبِیُّ (صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَآله وسَلَّمَ): «مَا مِنْ مَوْلُودٍ إِلَّا یُولَدُ عَلَى الفِطْرَةِ، فَأَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ أَوْ یُنَصِّرَانِهِ، أَوْ یُمَجِّسَانِهِ، کَمَا تُنْتَجُ البَهِیمَةُ بَهِیمَةً جَمْعَاءَ، هَلْ تُحِسُّونَ فِیهَا مِنْ جَدْعَاءَ»، ثُمَّ یَقُولُ أَبُو هُرَیْرَةَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ: {فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا}»    صحیح بخاری، ج2، ص94، دار طوق النجاة، چاپ اوّل، 1422ق.

[19] . بغوی در ذیل آیه « فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا » چنین می نویسد: «قوله: «من یولد یولد على الفطرة» یعنی على العهد الذی أخذ اللّه علیهم بقوله: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ [الأعراف: 172]، و کل مولود فی العالم على ذلک الإقرار و هو الحنیفیة التی وقعت الخلقة علیها و إن عبد غیره کما قال تعالى: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ‏ [الزخرف: 87]، و قالوا: ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى‏ [الزمر: 3]، و لکن لا عبرة بالإیمان الفطری فی أحکام الدنیا و إنما یعتبر الإیمان الشرعی المأمور به المکتب بالإرادة و الفعل أ لا ترى أنه یقول: «فأبواه یهودانه»، فهو مع وجود الإیمان الفطری فیه محکوم له بحکم أبویه الکافرین»    بغوى، حسین بن مسعود، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، ج3، ص577، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420 ه.ق.

[20] .طبری، جامع البیان، ج20، ص20، بی جا، مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، 1420 هـ.ق.

[21] . چنانکه طبری در جامع البیان می نویسد: «وقوله: (قل سیروا فی الأرض) یقول تعالى ذکره لمحمد (صلی الله علیه وآله و سلم ): قل یا محمد للمنکرین للبعث بعد الممات..»      جامع البیان، ج20، ص21، بی جا، مؤسسة الرسالة، چاپ اوّل، 1420 هـ.ق.

[22] . چنانکه نظام الدین حسن بن محمد نیشابوری معروف به اعرج نیشابوری در تفسیر"غرائب القرآن و رغائب الفرقان" در ذیل آیه 90 سوره مومنون می نویسد: «وَإِنَّهُمْ مع ذلک لَکاذِبُونَ حیث یدعون له الولد والشریک وینسبون إلیه العجز عن الإعادة.» مشرکین در مسائلی از جمله نسبت دادن عجز به خدای متعال در مسئله اعاده انسان ها پس از مرگ، دروغگو بودند.         غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج5، ص131، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل، 1416ق.

[23] . «وَهُوَ الَّذِی یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ»  و اوست که مخلوقات را می آفریند سپس آنان را [پس از مرگشان] باز می گرداند؛ و این [کار] برای او آسان تر است.