غلو قوم حضرت نوح (علیه السلام) در خصوص صالحین از نگاه محمد بن عبدالوهاب نجدی!!!

پرسش
غلو قوم حضرت نوح (علیه السلام) در مورد انسان های صالح چیست؟ چه چیزی باعث شده که قوم حضرت نوح (علیه السلام) دچار چنین غلوی شدند؟ و معیار این غلو چیست؟

محمدبن عبدالوهاب بعد از بیان تعریف ناقص برای توحید و اینکه همین توحید دین پیامبرانی بوده که خداوند متعال برای مردم فرستاده است، در ادامه می نویسد: «فأولهم نوح - علیه السلام - أرسله الله إلى قومه لما غلوا فی الصالحین ودٍّ، وسواع، ویغوث، ونسرٍ»[1]؛ حضرت نوح (علیه السلام) اولین رسولی بود که خداوند متعال به دلیل غلو آن مردم در صالحین خود فرستاد و آن صالحین ودٍّ، و سواع، و یغوث، و نسرٍ بودند.

[1]- محمّد بن عبد الوهّاب (م 1206)، کشف الشبهات، وزارة الشؤون الإسلامیة والأوقاف والدعوة والإرشاد، المملکة العربیة السعودیة، چاپ اوّل، 1418 هـ.ق. ص 3.

پاسخ

در این عبارت محمد بن عبدالوهاب کلام حقی گفته شده و از آن اراده باطل می شود، توضیح آنکه، همه قبول داریم حضرت نوح (علیه السلام) به سوی قومش رفت تا آنها را به دین خداوند هدایت کند و اینکه آنها  غلو در خصوص صالحین کردند، ولی باید بر اساس کتاب و سنت مشخص شود که آنها چه نوع غلوی داشتند که مشرک شدند، نه اینکه هر آنچه را که از نظر خود شرک دانستیم  جز غلو در صالحین بیان کنیم.

اگر این مفاهیم و این سخنان درست روشن نشود و به بیان سلف در این خصوص توجه نشود، نتیجه همان خواهد شد که به راحتی هر کس را به رسول الله (صلی الله علیه وآله) توسل کند، غالی می بینند و دست به شمشیر می برند و او را به این بهانه مشرک خطاب می کنند کما اینکه محمدبن عبدالوهاب و یارانش با مردم مکه و مدینه و طائف و علمای حنبلی نجد، چنین کردند و آنها را قتل عام کردند. بنابراین معیار تشخیص غلو قران و سنت است.

با رجوع به کتاب و سنت مشخص می گردد غلو قوم نوح، اله و رب گرفتن صالحین بود نه توسل به صالحین. اینکه مراد از غلو قوم نوح چه بود که آنها مشرک شدند فقط باید از طریق قرآن و سنت روشن شود و الا هر کسی می تواند ادعای کند و بگوید من درست می گویم ولی برای کسانی که دنبال حقیقت هستند قرآن و سنت کافی است. قوم نوح به این دلیل غلو کردند که به نام آن صالحین، بت ساختند و آنها را اله و رب خود قرار دادند و می پرستیدند. اما دلایل:

1. قرآن:

خداوند متعال در قران کریم از مشرکان نقل می کند که می گفتند: «وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا یَغُوثَ وَیَعُوقَ وَنَسْرًا»[1]؛ و گفتند: الهه های خود را رها نکنید و (بخصوص) ود و سواع و یغوث و یعوق و نسر را رها نکنید.

همانطور که در صریح آیه شریفه است و تعببیر «ءَالِهَتَکُم» آمده است و بعد اسامی همان صالحین که برایشان بت ساختند آمده است و قوم نوح آنها را اله و معبود خود قرار داده بودند.

ابن جریر طبری در تفسیرش می نویسد: «عن قتادة (لا تذرن آلهتکم ولا تذرن ودا ولا سواعا ولا یغوث ویعوق ونسرا) قال: کانت آلهة یعبدها قوم نوح، ثم عبدتها العرب بعد ذلک»[2]؛ از قتاده در خصوص آیه (لا تذرن آلهتکم ولا تذرن ودا ولا سواعا ولا یغوث ویعوق ونسرا) گفت: آنها اله هایی بودند که قوم نوح می پرستیدند، سپس عرب آنها را عبادت کردند. در ادامه می آورد: «حدثنی علی، قال: ثنا أبو صالح، قال: ثنی معاویة، عن علی، عن ابن عباس، قوله: (لا تذرن آلهتکم ولا تذرن ودا ولا سواعا ولا یغوث ویعوق ونسرا) قال: هذه أصنام کانت تعبد فی زمان نوح. حدثت عن الحسین، قال: سمعت أبا معاذ یقول: ثنا عبید، قال: سمعت الضحاک یقول فی قوله: (ولا یغوث ویعوق ونسرا) قال: هذه أصنام، وکانت تعبد فی زمان نوح. حدثت عن الحسین، قال: سمعت أبا معاذ یقول: ثنا عبید، قال: سمعت الضحاک یقول فی قوله: (ولا یغوث ویعوق ونسرا) هی آلهة کانت تکون بالیمن. حدثنی یونس، قال: أخبرنا ابن وهب، قال: قال ابن زید، فی قوله: (ولا یغوث ویعوق ونسرا) قال: هذه آلهتهم التی یعبدون». در اینجا بحث اله گرفتن و عبادت آن اله مطرح است لذا این جزو غلو قوم حضرت نوح (علیه السلام) در حق صالحین بوده است.

در تفسیر ابن ابی حاتم آمده است: «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَنْصُورٍ، حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُوسَى، حَدَّثَنَا یَعْقُوبُ عَنْ أَبِی الْمُطَهَّرِ قَالَ: ذَکَرُوا عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی یَزِیدَ بْنَ الْمَهَلَّبِ قَالَ: فَلَمَّا انْفَتَلَ مِنْ صَلاتِهِ قَالَ: ذَکَرْتُمْ یَزِیدَ بْنَ الْمُهَلَّبِ أَمَا إِنَّهُ قُتِلَ فِی أَوَّلِ أَرْضٍ عُبِدَ فِیهَا غَیْرُ اللَّهِ قَالَ: ثُمَّ ذَکَرَ وَدًّا- قَالَ: وَکَانَ وَدٌّ رَجُلًا مُسْلِمًا وَکَانَ مُحَبَّبًا فِی قَوْمِهِ، فلما مات عَسْکَرُوا حَوْلَ قَبْرِهِ فِی أَرْضِ بَابِلَ وَجَزِعُوا عَلَیْهِ، فَلَمَّا رَأَى إِبْلِیسُ جَزَعَهُمْ عَلَیْهِ تَشَبَّهَ فِی صُورَةِ إِنْسَانٍ، ثُمَّ قَالَ: إِنِّی أَرَى جَزَعَکُمْ عَلَى هَذَا الرَّجُلِ، فَهَلْ لَکُمْ أَنْ أصور لکم مثله فیکون فی نادیکم فتدکرونه؟ قَالُوا: نَعَمْ. فَصَوَّرَ لَهُمْ مِثْلَهُ، قَالَ: وَوَضَعُوهُ فِی نَادِیهِمْ وَجَعَلُوا یَذْکُرُونَهُ، فَلَمَّا رَأَى مَا بِهِمْ مِنْ ذِکْرِهِ قَالَ: هَلْ لَکُمْ أَنْ أَجْعَلَ فِی مَنْزِلِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْکُمْ تِمْثَالًا مثله، فیکون له فی بیته فتدکرونه؟ قَالُوا: نَعَمْ: فَمَثَّلَ لَکُلِّ أَهْلِ بَیْتٍ تِمْثَالًا مِثْلَهُ، فَأَقْبَلُوا فَجَعَلُوا یَذْکُرُونَهُ بِهِ، قَالَ: وَأَدْرَکَ أَبْنَاؤُهُمْ فَجَعَلُوا یَرَوْنَ مَا یَصْنَعُونَ بِهِ وَتَنَاسَلُوا وَدَرَسَ أَمْرُ ذِکْرِهِمْ إِیَّاهُ، حَتَّى اتَّخَذُوهُ إِلَهًا یَعْبُدُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلادُ أَوْلادِهِمْ، فَکَانَ أول ما عبد غیر الله: الضم الَّذِی سَمَّوْهُ وَدًّا»[3]؛

ابی المطهر می‌گوید: نزد ابو جعفر که در حال نماز بود، یزید بن الملهب را یاد کردند، هنگامی ‌که نمازش تمام شد گفت: یزید بن الملهب را یاد کردید، اما او در اوّلین زمینی که غیر خداوند در آن عبادت گردید، کشته شد. راوی گوید: سپس ودّ را یاد کرد و فرمود: ودّ مرد مسلمانی بود و در بین قومش محبوب بود، هنگامی‌که وفات کرد به سوی قبر او که در سرزمین بابل بود لشکر کشیدند و بر او جزع نمودند. هنگامی ‌که ابلیس جزع آنان را دید به شکل انسانی در آمد سپس گفت: همانا من جزع شما را بر این مرد دیدم، پس آیا می‌خواهید که برای شما همانند او را به تصویر بکشم  تا در محل اجتماعتان قرار بگیرد و او را تصور نمایید؟ گفتند: آری. پس ابلیس پیکری همانند او را برایشان ساخت. راوی می‌گوید: آنان آن پیکر را در انجمن‌شان قرار دادند و او را یادواره قرار دادند، و ابلیس هنگامی ‌که یاد کردن او توسط آنان را دید گفت: آیا می‌خواهید که در خانۀ هر یک از شما پیکری همانند آن را داشته باشید تا هرکس در خانۀ خودش او را یاد کند؟ گفتند آری. پس ابلیس برای هر خانواده‌ای پیکری همانند آن را درست کرد و آنان نیز پذیرفتند و به وسیلۀ آن او را یاد می‌کردند. راوی می‌گوید: سپس فرزندانشان آمدند و آنچه را که با آن پیکرها انجام می‌دادند دیدند و نسل‌های بعدی آمدند و موضوع اصلی که ذکر و یاد آوری او (ودّ) بود فراموش گشت تا اینکه فرزندانِ فرزندانشان او را به معبودی گرفته و به جای الله عبادت کردند. پس اولین کسی که بجای خداوند عبادت شد بتی بود که نامش را ودّ قرار داده بودند.

خداوند متعال در آیه 3 سوره زمر می فرماید: «أَلَا لِلَّهِ الدِّینُ الْخَالِصُ وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی مَا هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ کَاذِبٌ کَفَّارٌ»؛ آگاه باشید! که دین خالص ویژه خداست، و آنان که به جای خدا سرپرستان و معبودانی برگزیده اند [و می گویند:] ما آنان را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک کنند، نمی پرستیم. بی تردید خدا میان آنان [و مؤمنان] درباره آنچه که اختلاف می کنند [و آن آیین توحید و شرک است] داوری خواهد کرد؛ قطعاً خدا آن کس را که دروغگو و بسیار ناسپاس است، هدایت نمی کند.

طبق این آیه مشرکین بت ها را عبادت می کردند و می گفتند می خواهیم به خداوند نزدیک شویم یعنی عبادت بت ها وسیله ایوبرای تقرب است. خداوند متعال در انتهای آیه می فرماید آنها دروغگو هستند یعنی حتی بت را استقلالا عبادت می کردند و مرادشان تقرب به سوی خداوند نیست. بنابراین عبادت بت چه برای تقرب به خداوند باشدو چه نباشد مذموم و شرک است مضافا بر این که در اینجا بت پرستان استقلالا بت ها را عبادت می کردند و حتی برای تقرب نبوده است چنانچه شنقیطی وهابی می نویسد: «أَنَّ الَّذِینَ قَالُوا مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى جَامِعُونَ بِذَلِکَ، بَیْنَ الْکَذِبِ وَالْمُبَالَغَةِ فِی الْکُفْرِ بِقَوْلِهِمْ ذَلِکَ»[4] مشرکان در ادعای اینکه بت ها را به جهت تقرب به خداوند متعال، می پرستیدند، جامع بین کذب و کفر بوده اند. یعنی هم دروغ می گفتند و هم در کفر، غرق بوده اند.

و آیات دیگری[5] که دلالت دارد مشرکین هم شرک ربوبی داشتند و هم شرک الوهی داشتند.

2. روایت

از مشکلات در مفاهیم دینی این است که یک مفهوم به درستی تبیین نشود و کلی گویی شود، و بعد بدون توجه به قران و سنت ، هر مصداقی را خواستند داخل آن عبارت کلی قرار دهند، نجدی ها می گویند غلو در صالحین شرک است، بعد از خودشان اضافه می کنند توسل و استغاثه و استعانت به اولیای الهی هم یعنی غلو در صالحین و بدعت و شرک است در حالی که طبق صریح آیه قران و صریح در روایات قوم نوح این صالحین را اله و رب قرار دادند لذا مشرک شدن نه اینکه چون متوسل و آنها را می خواندند یعنی ندایی شرک است که همراه با اعتقاد به ربوبیت و الوهیت باشد.

در صحیح بخاری بیان شده است  قوم نوح، از آن صالحین بت ساختن بعد آنها را عبادت کردند، که این دقیقا سبب شرک آنها شد پس نباید هر حرکتی که به اسم صالحین انجام گیرد را غلو خطاب کرد و بعد گفت شرک است.

بخاری در صحیحش از ابن عباس روایت کرده است که گفت: «صَارَتِ الأَوْثَانُ الَّتِی کَانَتْ فِی قَوْمِ نُوحٍ فِی العَرَبِ بَعْدُ أَمَّا وَدٌّ کَانَتْ لِکَلْبٍ بِدَوْمَةِ الجَنْدَلِ، وَأَمَّا سُوَاعٌ کَانَتْ لِهُذَیْلٍ، وَأَمَّا یَغُوثُ فَکَانَتْ لِمُرَادٍ، ثُمَّ لِبَنِی غُطَیْفٍ بِالْجَوْفِ، عِنْدَ سَبَإٍ، وَأَمَّا یَعُوقُ فَکَانَتْ لِهَمْدَانَ، وَأَمَّا نَسْرٌ فَکَانَتْ لِحِمْیَرَ لِآلِ ذِی الکَلاَعِ، أَسْمَاءُ رِجَالٍ صَالِحِینَ مِنْ قَوْمِ نُوحٍ، فَلَمَّا هَلَکُوا أَوْحَى الشَّیْطَانُ إِلَى قَوْمِهِمْ، أَنِ انْصِبُوا إِلَى مَجَالِسِهِمُ الَّتِی کَانُوا یَجْلِسُونَ أَنْصَابًا وَسَمُّوهَا بِأَسْمَائِهِمْ، فَفَعَلُوا، فَلَمْ تُعْبَدْ، حَتَّى إِذَا هَلَکَ أُولَئِکَ وَتَنَسَّخَ العِلْمُ عُبِدَتْ»[6].

همۀ بت‌هایی که قوم نوح آن‌ها را می‌پرستیدند، مورد پرستش عرب قرار گرفتند. امّا بت ود، متعلق به قوم کلب بود که در ناحیۀ دومة الجندل به سر می‌بردند، و بت سواع متعلق به قبیلۀ هذیل بود و بت یغوث متعلق به قبیلۀ مراد بود که سپس بت قبیلۀ بنی غطیف در جرف که نزدیک منطقۀ سباء است قرار گرفت. و یعوق بت مردم همدان بود و نسر بت مردم حِمیَر بود که شاخه‌ای از قبیلۀ ذی الکلاع هستند. نام‌های بتان نام‌های مردانی صالح از قوم نوح بودند، آنگاه که ایشان مردند، شیطان در دل‌های مردمشان افکند که (بت‌ها را بسازند) و در محافلی که در آن مجلس می گرفتند، جای دهند و آن‌ها را به نام‌های (همان مردان صالح) بنامند. آن‌ها چنان کردند ولی بتان را نمی‌پرستیدند تا آنکه آن‌ها (که بت‌ها را ساخته بودند) مُردند. بعد از بین رفتن این علم و بت‌ها مورد پرستش قرار گرفتند.

بنابراین بت پرستان بت های خودشان را رب و اله گرفتند لذا در حق آن صالحین غلو کردند و تنها خوارج بودند آیاتی را که در حق مشرکین نازل شده را حمل بر مسلمان و مومن می کردند چنانچه محمد بن عبدالوهاب خارجی آیاتی را که در حق مشرکین نازل شده را حمل بر مسلمانان می کرده است لذا علمای اهل سنت محمد بن عبدالوهاب و اتباعش را خوارج می دانستند و امروزه این خوارج وهابی تکفیری در ادامه همان سلف طالح (خوارج) مسلمانان را بخاطر طلب شفاعت و ندای اولیای الهی مشرک خطاب می کنند در حالی که معیار شرک در حق مسلمانان جاری نمی شود در حالی که معیار خوارج بر وهابیت تکفیری مترتب است حالا این وهابیت تکفیری هر طیف و گونه ای (اعم از جامی، مدخلی، البانیه، داعش و القاعده و ...) باشد.

[1]- سوره نوح، آیه 23.

[2]- طبری، محمّد بن جریر (م 310)، جامع البیان فی تأویل القرآن، تحقیق: أحمد محمد شاکر، مؤسسة الرسالة، بی جا، چاپ اوّل، 1420 هـ.ق. ج 23، ص 640.

[3]- رازی، ابن أبی حاتم (م 327)، تفسیر القرآن العظیم لابن أبی حاتم، تحقیق: أسعد محمد الطیب، مکتبة نزار مصطفى الباز، سعودی، چاپ سوّم، 1419 هـ. ق. ج10، ص 3375 و 3376.

[4] . شنقیطی، محمد امین، اضواء البیان، بیروت، دارالفکر، 1415 ه ق. ج6، ص353.

[5]- همچون آیه 40 سوره حج: «الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیَارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ» آن مؤمنانی که به ناحق از خانه‌هایشان آواره شده (و جرمی نداشتند) جز آنکه می‌گفتند: پروردگار ما خدای یکتاست.

[6]- بخارى، محمّد، صحیح البخاری، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر، دار طوق النجاة، چاپ اوّل، 1422ق. ج6، ص 160.