آیا حنفی ها سفر برای زیارت قبور را مشروع و یا مستحب می دانند؟

پرسش
آیا حنفی ها سفر برای زیارت قبور را مشروع و یا مستحب می دانند؟

 

پاسخ
ابن تیمیه و به پیروی از او تیمیون و وهابیان سفر به قصد زیارت قبور انبیاء و صالحان را جایز ندانسته و می گویند آن بدعت است در کتاب «فتاوی اللجنه الدائمه» آمده است: «لا یجوز شد الرحال لزیارة قبور الأنبیاء والصالحین وغیرهم، بل هو بدعة»[1] جایز نیست بار سفر بستن برای زیارت قبور انبیاء و اولیاء و دیگران بلکه آن بدعت است . ابن عثمین وهابی نیز در ذیل سوالی درباره حکم سفر برای زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله چنین فتوا می دهد «شد الرحال إلى زیارة القبور أیّاً کانت هذه القبور لا یجوز»[2] شد رحال برای زیارت قبور در هر جا باشد این قبور جایز نیست. بنابراین وهابیان قصد سفر برای زیارت را جایز نمی دانند.

این در حالی است که زیارت و بار سفر بستن جهت زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و دیگر انبیاء و اولیاء وصلحا، نزد مذاهب اهل سنت مشروع و مستحب می باشد. حنفیان که اولین مذهب فقهی اهل سنت بشمار می روند، سفر به قصد زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) را مستحب و جایز می دانند.

از باب نمونه به اقول چند تن از بزرگان احناف اشاره می شود.

در کتاب «موسوعة الفقهیة الکویتیة» که دیدگاه مذاهب فقهی از جمله احناف نقل شده است، مسئله سفر برای زیارت قبور انبیاء و صالحین را مورد اتفاق فقهای مذاهب دانسته و نوشته شده است: «ذهب جمهور العلماء إلى أنه یجوز شد الرحل لزیارة القبور، لعموم الأدلة، وخصوصاً قبور الأنبیاء والصالحین»[3] جمهور علماء  بار سفر بستن برای زیارت قبور را بخاطر عموم ادله جایز دانسته اند بویژه قبور انبیاء و صالحین. در ادامه نیز اشاره شده است عده کمی مانند برخی از شافعیان و ابن تیمیه آن را منع کرده اند و دلیل آنها نیز روایت «لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد: مسجدی هذا، والمسجد الحرام، والمسجد الأقصى» می باشد این در حالی است که این روایت مخصوص مساجد می باشد یعنی بار سفر نبندید برای مساجد دیگر و این شامل موارد دیگر نمی شود و دلیل جواز شد رحال به غیر این مساجد بار سفر بستن  برای تحصیل علم و تجارت است که جایز است.[4]

1 . موصلی حنفی
موصلی حنفی متوفای 683 هجری در کتاب «الاختیار لتعلیل المختار» در ذیل «فصل فی زیارة قبر النبی» به قصد سفر برای زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) اشاره کرده و می نویسد: «ولما جرى الرسم أن الحاج إذا فرغوا من مناسکهم وقفلوا (وصلوا) عن المسجد الحرام قصدوا المدینة زائرین قبر النبی، إذ هی من أفضل المندوبات والمستحبات، بل تقرب من درجة الواجبات ، فإنه حرض علیها وبالغ فی الندب إلیها فقال: ' من وجد سعة ولم یزرنی فقد جفانی ' وقال علیه الصلاة والسلام: ' من زار قبری وجبت له شفاعتی»[5] رسم بر این امر جاری است که حاجیان زمانی که از مناسک حج فارغ شدند و به مسجد الحرام رسیدند قصد مدینه می کنند در حالی که زائر قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) می باشند، زیرا آن از افضل مستحبات می باشد بلکه نزدیک به درجه واجبات می باشد زیرا حضرت تشویق به کرده و در استحباب آن مبالغه کرده است و فرموده است هر کس وسعت داشته باشد و من را زیارت نکند بر من جفا کرده است همچنین فرموده است هر کس قبر من را زیارت کند بهشت برا او واجب است.

در این عبارت موصلی اشاره به مشروع بودن قصد زیارت برای زیارت پیامبر (صلی الله علیه وآله) کرده و آن را قبول کرده و از برترین مستحبات دانسته است.

2. قاضى ابو العباس احمد سروجى حنفى
قاضى ابو العباس احمد سروجى حنفى، متوفى در سال 710 ه در «الغایة» قصد جهت زیارت قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) را با تاکید ذکر است. سبکی سخن او را چنین نقل می کند: «إذا انصرف الحاجّ و المعتمرون من مکّة فلیتوجّهوا إلى طیبة مدینة رسول اللَّه صلى الله علیه و آله و سلم و زیارة قبره؛ فإنَّها من أنجح المساعی » [6] «حاجیان و عمره کنندگان وقتیکه از مکه مراجعت می کنند مى‏باید به سوى مدینه به خاطر قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) حرکت کنند، زیرا آن از بهترین اعمال است».

از عبارت «فلیتوجّهوا» برداشت می شود که حاجیان بعد از حج باید قصد زیارت پیامبر (صلی الله علیه وآله) کرده و به طرف مدینه بار سفر ببندند.   

3. ابی البقاء محمد ابن احمد ضیاء مکی حنفی
ابی البقاء متوفی854 هجری که از بزرگان احناف بشمار می شود، در کتاب تاریخ مکة المشرفة والمسجد الحرام والمدینة الشریفة والقبر الشریف در بخش زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) بار سفر بستن برای زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و استحباب آن را یاد آور شده و می نویسد:

«وأما حدیث: لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد. فلا دلالة فیه على النهی عن الزیارة، بل هو حجة فی ذلک، ومن جعله دلیلاً على حرمة الزیارة فقد أعظم الجرأة على الله وعلى رسوله ، وفیه برهان قاطع على غباوة قائله، وقصوره عن ذوق صافی العلم، وقصوره عن نیل درجة کیفیة الاستنباط والاستدلال ... فإذا تقرر أنه أفضل المخلوقین وأن تربته أفضل بقاع الأرض، استحب شد الرحال إلیه وإلى تربته بطریق الأولى»[7] واما حدیث (لا تشد الرحال إلا إلى ثلاثة مساجد ) دلالتی بر نهی از زیارت ندارد .بلکه دلیل برای این عمل است. و هرکس این حدیث را دلیل بر حرمت زیارت قرار بدهد، بزرگترین جسارت را به خداو رسولش(صلی الله علیه و آله) کرده و در این سخن دلیلی قاطع است بر حماقت و کم بودن استعداد علمی وکوتاهی در رسیدن به جایگاه چگونگی استنباط و استدلال گوینده اش ... وآنگاه که ثابت شد ایشان (پیامبر) افضل مخلوقات بوده و محل دفنشان برترین مکانهای زمین است، به طریق اولی مستحب است بار سفر بستن جهت زیارت قبر ایشان.

ابن الضیاء همچنین به اقوال بزرگان مذاهب اهل سنت نیز در خصوص استحباب زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و بار سفر بستن برای زیارت حضرت اشاره کرده و می نویسد: «وممن صرح باستحبابها وکونها سنة من الشافعیة فی أواخر باب أعمال الحج الغزالی فی الإحیاء والبغوی فی التهذیب والشیخ عز الدین بن عبد السلام فی مناسکه وأبو عمرو بن الصلاح وأبو زکریا النووی رحمهم اله تعالى ومن الحنابلة الشیخ موفق الدین والإمام أبو الفرج البغدادی وغیرهم وأما المالکیة فقد حکى القاضی عیاض منهم الإجماع على ذلک وفی تهذیب الطالبین لعبد الحق عن الشیخ ابن عمران المالکی أن زیارة قبر النبی صلى الله علیه وسلم واجبة قال عبد الحق یعنی من السنن الواجبة وفی کلام العبدی المالکی فی شرح الرسالة أن المشی إلى المدینة لزیارة قبر النبی صلى الله علیه وسلم أفضل من الکعبة ومن بیت المقدس وأکثر عبارات الفقهاء أصحاب المذاهب تقتضی استحباب السفر للزیارة لأنهم استحبوا للحاج بعد الفراغ من الحج الزیارة ومن ضرورتها السفر»[8] علمایی که به مستحب بودن سفر برای زیارت پیامبر(صلی الله علیه وآله) و سنت بودن تصریح کرده اند از این قرارند: از علمای شافعی، غزالی در کتاب احیاء و بغوی در تهذیب  و شیخ عز الدین بن عبدالسلام در مناسکه و ابو عمرو بن الصلاح و ابو زکریا نووی (رَحِمهم اله تَعَالَى)، و از علمای حنابله الشیخ موفق الدین  والإمام أبو الفرج البغدادی و غیر اینها، و از علمای مالکی قاضی عیاض که گفته بر این مطلب اجماع است و در تهذیب الطالبین لعبد الحق از الشیخ ابن عمران المالکی زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) واجب است. عبدالحق گفته است که منظور از واجب بودن، این است که از سنتهای واجب است و در کلام العبدی المالکی درشرح الرسالة گفته است که رفتن به مدینه برای زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) افضل از کعبه و از بیت المقدس است. بیشتر عبارات فقهاء مذاهب، اقتضای استحباب سفر برای زیارت دارد چرا که آنها مستحب دانسته اند که حاجی بعد از تمام شدن حجش به زیارت برود و از لوازم زیارت سفر کردن برای زیارت است.

از این عبارت ابو البقاء و اقول بزرگان دیگر اهل سنت که مورد استناد این عالم بوده است، فهمیده می شود که شد رحال به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) استحباب مؤکد می باشد.

4. ابن همام کمال‌الدین حنفی 
کمال‌الدین حنفی متوفای  861 هجری نیز در شرح فتح القدیر دیدگاه ابن تیمیه درباره حرمت شد رحال به قصد زیارت پیامبر صلی الله علیه وآله را رد کرده و رفتن به مدینه را فقط به قصد زیارت قبر رسول الله (صلی الله علیه وآله) اولی دانسته و نوشته است: «والأولى فیما یقع عند العبد الضعیف تجرید النیة لزیارة قبر النبی صلى الله علیه وسلم ثم إذا حصل له إذا قدم زیارة المسجد أو یستفتح فضل الله سبحانه فی مرة وأخرى ینویهما فیها لأن فی ذلک زیادة تعظیمه صلى الله علیه وسلم وإجلاله »[9] برای بندة ضعیف بهتر است که نیت خود را برای زیارت قبر پیامبر ( صلی الله علیه وآله) خالص گرداند، سپس زمانی که توفیق زیارت برای او حاصل شد، مسجد را نیز زیارت کند یا اگر فضل خدا بر او گشوده شد که مرتبه دیگری به زیارت آید، هر دو (زیارت قبر پیامبر و زیارت مسجد پیامبر) را نیت کند؛ به ‌دلیل آنکه در این امر (خالص کردن نیت زیارت قبر پیامبر)، مقام پیامبر (صلی الله علیه وآله) بیشتر تعظیم می‌شود

وی در این عبارت قصد نیت زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) را یادآور شده است که در حقیقت اثبات شد رحال می باشد.  

5. قطب الدین مکی نهروانی حنفی
قطب الدین مکی نهراونی حنفی متوفای 988 هجری نیز مانند دیگر بزرگان احناف، قصد سفر به سوی مدینه جهت زیارت قبر نبی مکرم (صلی الله علیه وآله) را مستحب تاکیدی دانسته و چنین در کتاب التاریخ المدینه در خصوص حکم زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) می نویسد: «اذا انصرف الحجاج و المعتمرون من مکه المشرفه و یستحب لهم استحبابا موکدا ان یتوجهوا الی مدینه سیدنا رسول الله صلی الله علیه وسلم للفوز بزیارته فانها من اعظم القرب و ارجی الطاعات و انحج المساعی»[10] زمانی که حجّاج و عمره گزاران از مکه مشرفه منصرف شدند، مستحب تاکیدی است که به  مدینه پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) متوجه بشوند برای فوز به زیارت ایشان زیرا که آن از  بزرگترین قربها و بالاترین طاعت و مفیدترین تلاش‌هاست.

6. ملاعلی قاری حنفی
ملاعلی قاری حنفی سخن ابن تیمیه در خصوص سفر برای زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) را افراطی دانسته و در ادامه به استحباب و جواز آن اشاره کرده و می‌نویسد: «وقد فرّط ابن تیمیة من الحنابلة حیث حرّم السفر لزیارة النبی (صلّی الله علیه وآله وسلّم)، کما افرط غیره حیث قال: کون الزیارة قربة معلومة من الدین بالضرورة، و جاحده محکوم علیه بالکفر. و لعلّ الثانی اقرب للصواب؛ لانّ تحریم ما اجمع العلماء فیه بالإستحباب یکون کفراً، لانّه فوق تحریم المباح المتفق علیه فی هذا الباب»[11] ابن تیمیه از حنابله تفریط کرده آنجا که سفر به جهت زیارت پیامبر (صلّی الله علیه وآله وسلّم) را حرام نموده است، همان‌گونه که غیر او افراط نموده آنجا که گفته: وسیله قرب‌بودن زیارت معلوم است از دین و امری است ضروری و منکر آن محکوم به کفر می‌باشد. و گویا مطلب دوم به صواب نزدیک‌تر است؛ زیرا تحریم آنچه که علما در استحباب آن اتفاق دارند کفر می‌باشد؛ بالاتر از تحریم مباحی است که مورد اتفاق در این باب می‌باشد. 

ملا علی قاری در شرح بر شفا بعد از اینکه زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) را اجماعی دانسته است و می نویسد: «فإن الزیارة مباحة بین الناس وواجب شد الرحال) وفی نسخة شد المطی (إلى قبره صلى الله تعالى علیه وسلم یرید بالوجوب هنا وجوب ندب وترغیب وتأکید لا وجوب فرض).»[12] همانا زیارت به سوی قبر پیامبر صلی الله علیه وآله مباح است بین مردم و واجب است بار سفر بستن و در نسخه ای شد المطی (پیاده روی) آمده است مراد از وجوب در اینجا وجوبی ندبی و تشویقی و تاکیدی است نه وجوب فرضی

7. طحطاوی حنفی
طحطاوی از علمای حنفی در کتاب حاشیة الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، درباره نیت و قصد زیارت پیامبر (صلی الله علیه وآله) می نویسد: «فصل فی زیارة النبی: قالوا: ان کان الحج فرضا قدمه علیه، و الا تخیروا، الاولی فی الزیارة تجرید النیة لزیارة قبره (صلی الله علیه وآله وسلم)»[13] فصل در زیارت قبر نبی (صلی الله علیه وآله وسلم) گفته اند: اگر حج واجب باشد حج را بر زیارت مقدم می دارد ولی اگر حج واجب نیست مخیر است بر اینکه ابتدا حج بجا آورد یا زیارت قبر نبی، در صورت رفتن به زیارت مستحب است که نیتش این باشد که تنها به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) برود.

8. ابن عابدین
ابن عابدین که کبار احناف بشمار می رود و کتاب او نیز ار شهرت بسزایی برخوردار است به اجماعی بودن سفر به زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) اشاره کرده و در کتاب «ردّ المحتار علی الدر المختار» می‌نویسد: «قوله: مندوبة أی باجماع المسلمین... و قد روی الحسن عن أبی‌حنیفة انّه إذا کان الحج فرضاً فالأحسن للحجّاج أن یبدأ بالحجّ ثم یثنی بالزیارة، و ان بدأ بالزیارة جاز»[14] قول او: مستحب است یعنی به اجماع مسلمانان... و حسن از ابوحنیفه روایت کرده که اگر حج فرض است احسن برای حج به جا آورنده این است که شروع به حج کرده سپس به زیارت رود، و اگر شروع به زیارت کند نیز جایز است. ابن‌عابدین در جای دیگر بعد از روایت «لا تشد الرحال إلا لثلاثة مساجد» اشاره می کند که علت تأکید پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) بر «شد رحال» و سفر برای تشرف به مسجدالحرام و مسجدالنبی و مسجدالاقصی بخاطر ثواب مضاعف آنها می‌ باشد. او معتقد است این حدیث ممنوعیتی برای سفر به مساجد دیگر و سفر برای مقاصد دیگر، که برای صله رحم و زیارت قبور و غیر آن است، ایجاد نمی‌کند  و این چنین سفرها را شامل نمی شود. عبارت ابن‌عابدین به این صورت می باشد: «و فی الحدیث المتفق علیه: "لا تشد الرحال ..." والمعنی: انه لا تشد الرحال لمسجد من المساجد الا لهذه الثلاثة لما فیها من المضاعفة بخلاف بقیة المساجد فانها متساویة فی ذلک فلا یرد انه قد تشد الرحال لغیر ذلک کصلة رحم و تعلم علم و زیارة المشاهد کقبر النبی و قبر الخلیل و سائر الائمة»[15]

9. تهانوی حنفی
تهانوی حنفی نیز  از روایاتی که درباره زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) وجود دارد، استحبات شد رحال بر قبر حضرت را استنباط کرده و گوید: «فدل علی استحباب شد الرجال الی زیارته صلی الله علیه وسلم»[16]روایت دلالت بر استحباب بار سفر بستن به زیارت پیامبر (صلی الله علیه وآله ) دارد.

10. ملا حویش آل‌غازی حنفی
ملا حویش آل‌غازی حنفی که از بزرگان اهل سنت قرن چهارده هجری در سوریه می باشد،  در کتاب بیان المعانی که به ترتیب نزول قرآن تفسیر شده است، توسل و زیارت و سفر به قصد زیارت را جایز دانسته و می نویسد: «أما التوسل بجاههم لما یعتقد فیهم من التقرب إلى اللّه و عند اللّه و من اللّه فلا بأس به، و کذلک زیارة قبورهم کما ذکره صاحب المدخل رحمه اللّه فی الجزء الأوّل فی باب زیارة القبور، و جواز شد الرّحال إلیها، أما ما قاله صلّى اللّه علیه و سلم: لا تشد الرّحال إلّا إلى ثلاثة مساجد مسجده و المسجد الأقصى والمسجد الحرام فلما فیها من التفاوت بالأجر، أما بقیة المساجد فلا تفاوت فیها، لهذا لا یشملها و لا یدخل فیه زیارة قبور الأنبیاء والصّالحین، إذ فیهم تفاوت لأن منهم من هو أقرب إلى اللّه من غیره فیجوز شد الرّحال لزیارتهم والتبرک بهم أمواتا کما یجوز أحیاء لأن مجالستهم برکة و قد تنزل الرّحمة علیهم فیستفید منها من کان عندهم ... و حدیث شد الرّحال خاص بالمساجد الثلاثة و لا یصلح أن یکون حجة للمنع من زیارته المحلات الأخر التی یتبرک بها»[17]؛ ما توسل به مقام و منزلت اموات به سبب این اعتقاد که آنها متقرب الی‌الله و عندالله و من‌الله هستند، اشکالی ندارد. زیارت قبور آنها هم بدون اشکال است؛ همان‌طور که صاحب مدخل، در جزء اول، در باب زیارت قبور و جواز سفر برای زیارت قبور گفته است. اما آنچه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) فرموده که «لا تشد الرّحال إلّا إلى ثلاثة مساجد مسجده والمسجد الأقصى والمسجد الحرام»، این برای تفاوتی است که برای این سه مسجد از حیث ثواب وجود دارد اما سایر مساجد تفاوتی از حیث ثواب ندارند و لذا این حدیث شامل آنها نمی‌شود. همچنین، این سخن پیامبرصل الله علیه و آله و سلم و نهی ایشان شامل زیارت قبور انبیا و صالحان نمی‌شود؛ چراکه برخی از آنها اقرب به خدا از دیگری بوده‌اند و برای همین، سفر به منظور زیارت قبورشان و تبرک جستن به آنها در حالی که در حال موت هستند، جایز است، همچنان که این کار در حال حیات آنها هم جایز است؛ چون نشست و برخاست با آنها مایه برکت است و گاهی رحمت الهی بر آنان نازل می‌شود، و افرادی که نزدشان هستند، بهره‌مند می‌شوند ... حدیث «لا تشد الرحال» مخصوص آن سه مسجد است و صلاحیت حجت و دلیل بودن برای منع از زیارت اماکن دیگری که به آنها تبرک می‌شود، ندارد.

بنابراین روشن شد طبق اقوال و فتوای بزرگان احناف، بار سفر بستن به سوی زیارت قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و انبیاء و اولیاء جایز و بلکه مستحب می باشد بر خلاف وهابیان که شد رحال جهت زیارت قبور را بدعت دانسته اند. حال چه کسی قبول می کند که وهابیت از اهل سنت بشمار می روند؟!

 

نویسنده: وحید خورشیدی

[1] دویش ،‌ أحمد بن عبد الرزاق،‌ فتاوى اللجنة الدائمة ج1، ص 431.

[2]  :ابن عثیمین ، محمد صالح ، أرکان الإسلام ص: 167 دار الثریا للنشر والتوزیع، ریاض ، چاپ اول

[3] وزارة الأوقاف والشئون الإسلامیة - الکویت ، الموسوعة الفقهیة الکویتیة  ج 24، ص 89 :  چاپ دوم دارالسلاسل – کویت، بی تا.

[4]  همان،  ج24، ص  88.

[5] موصلی حنفی، عبد الله،  الاختیار لتعلیل المختار ، ج 1، ص 187 ، دار الکتب العلمیة - بیروت ،  چاپ سوم، بی تا.

[6] سبکی، علی بن عبد الکافی (م 756)، شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام صلى الله علیه وآله، ص231  تحقیق: سیّد محمّد رضا حسینی جلالی، چاپ چهارم، بی تا.

[7]  ابن ضیاء مکی حنفی، محمد، (متوفی854هجری)،  تاریخ مکة المشرفة والمسجد الحرام والمدینة الشریفة والقبر الشریف ص337 دار الکتب العلمیة – بیروت، چاپ دوم

[8] ابن ضیاء مکی حنفی، محمد،  تاریخ مکة المشرفة والمسجد الحرام والمدینة الشریفة والقبر الشریف ص334

[9] سیواسی،  کمال الدین محمد ، شرح فتح القدیر ج3ص 180، دار الفکر،  بیروت

 

[10]  نهروانی مکی حنفی، قطب الدین، التاریخ المدینه، ص155 دار الکتب العلیمه، بیروت

[11] هروی القاری ،  ملا علی، شرح الشفاء در حاشیه نسیم الریاض، ج 2، ص 514.

[12] هروی القاری ،  ملا علی،  شرح الشفا ج2ص  151  دار الکتب العلمیة – بیروت، چاپ اول

[13] طحطاوی، احمد، حاشیة الطحطاوی علی مراق الفلاح شرح نور الایضاح، ص 745، ناشر: دار الکتب العلمیة، بیروت

[14] ردّ المحتار علی الدر المختار، ج2، ص 257.

[15] ابن عابدین، محمد امین، ردّ المحتاراو  حاشیة رد المختار، ج2، ص262. دار الفکر، بیروت، چاپ دوّم، بی تا.

[16]  تهانوی، مولانا ظفر، اعلاء السنن ج 10 ص 500 اداره القرآن والعلوم  الاسلامیه، پاکستان، چاپ دوم، بی تا.

[17]. آل غازی دیروزی ، ملا حویش عبد القادر ، بیان المعانی، ج‏6، ص325، مطبعة الترقى ، دمشق، بی تا.