اختلافات داخلی، مهم ترین عامل افول حکومت وهابی آل سعود در دوره دوم

پیش در آمد

پس از آنکه محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود (حاکم وقت درعیه) با هم ملاقات کردند، درصدد تشکیل حکومتی منسجم برآمدند. در حکومت مدنظر آنان، زعامت دینی بر عهده محمد بن عبدالوهاب و فرزندانش بود و محمد بن سعود و ذریه اش، عهده دار حاکمیت سیاسی بودند. این حکومت پس از تاسیس تاکنون، دو مرتبه دچار افول و از هم پاشیدگی شده است. دلیل افول حکومت آل سعود در دوره اول، حمله قدرتمندانه لشکر مصر بود به نحوی که لشکریان مصر، بر تمامی بلاد تحت تصرف وهابیت در آن دوران، مسلط شدند و فرزندان محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود را با خود به مصر بردند. بدین سبب، حدودا 5 سال (سال های 1234 الی 1239هجری قمری) خبری از حکومت آل سعود نبود. تا اینکه مجددا از سال 1239 هجری به بعد، فرزندان محمد بن سعود و محمد بن عبدالوهاب، به تدریج از مصر گریختند و به سمت ریاض و نجد آمدند. هجرت آنان از مصر به سرزمین نجد، موجب فراهم شدن زمینه های شکل گیری حکومت وهابی آل سعود در دوره دوم، شد. البته دیری نپایید که حکومت وهابیون در این دوره نیز، افول کرد و پس از مدتی از بین رفت. با کنکاش گزارشات تاریخی بدست می آید که دلیل اصلی افول وهابیون در دوره دوم، اختلافاتی بود که نوادگان محمد بن سعود بر سر رسیدن به قدرت با یکدیگر داشته اند. بدیگر سخن، در دوره دوم، فراوان مشاهده می شود که نوادگان محمد بن سعود علیه یکدیگر، توطئه چینی می کردند واین اختلافات را شاید بتوان مهم ترین عامل افول وهابیت در دوره دوم قلمداد کرد. البته از آنجایی که نوادگان محمد بن عبدالوهاب نیز مرجعیت دوره اول را ازدست داده بودند، لذا آنان نیز نمی توانستند این اختلافات را مدیریت کرده و بحران را از حکومت شان دور کنند. در ادامه برای روشن تر شدن مدعای مذکور، به برخی از گزارشات تاریخی، پیرامون دوره دوم حکومت وهابیت اشاره می شود.

الف: حکومت ترکی بن عبدالله و اختلافش با مشاری بن عبدالرحمن بن مشاری بن سعود

در سال 1233 یا 1234 هجری قمری، حکومت اول وهابیت بدست لشکریان مصر به پایان رسید و همانطور که در بخش گذشته گفته شد، مصریان، آل سعود و آل الشیخ را با خود به مصر بردند. از همین رو فرزندان و نوادگان محمد بن سعود و محمد بن عبدالوهاب سال ها در مصر زندگی کردند و حتی برخی از آنان، نظیر عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب در مصر نیز از دنیا رفتند. تا اینکه در سال 1239 هجری قمری، ترکی بن عبدالله بن سعود که از دست لشکریان مصر گریخته بود، به صورت مخفیانه و تدریجی زمینه های تشکیل مجدد حکومت آل سعود در دوره دوم را ایجاد کرد و پس از مدتی موفق شد آن حکومت را احیاء کند. البته مشاری بن عبدالرحمن بن مشاری بن سعود که راضی به حکومت عمویش ترکی بن عبدالله نبود، بر علیه او قیام کرد و نهایتا توانست در سال 1249 هجری قمری، ترکی بن عبدالله را ترور کرده و خود بر مسند حکومت تکیه بزند.[1]

اختلاف و جنگ داخلی مشاری بن عبدالرحمن و ترکی بن عبدالله اولین اختلاف دوره دوم محسوب می شود که در طلیعه این دوره به وقوع پیوسته است.

ب: حکومت کوتاه مشاری بن عبدالرحمن و قیام فیصل بن ترکی بر علیه حکومت او

هرچند مشاری بن عبدالرحمن با به قتل رساندن ترکی بن عبدالله، به حکومت رسید ولیکن عمر این حکومت برای او بسیار کوتاه بود. بدین سان که در اوایل حکومتش، فیصل بن ترکی، به خونخواهی پدرش قیام کرد و توانست علاوه بر قصاص مشاری و قتل او، حکومت چند روزه وی را نیز سرنگون کرده و خود بر جایگاه سابق پدرش تکیه بزند.[2]

ج: به حکومت رسیدن عبدالله بن فیصل و جنگ افروزی میان او و برادرش سعود

فیصل بن ترکی حدود 30 سال حاکم بود. تا اینکه در سال 1282 هجری قمری از دنیا رفت و پسرش عبدالله را به جای خود بر مسند حکومت گمارد. انتخاب عبدالله موجب شد فرزند دیگر فیصل، یعنی سعود که حکومت برادرش عبدالله را برنتابیده بود، بر علیه او قیام کند. جنگ و اختلاف میان سعود و عبدالله، سال های سال جریان داشت. تا اینکه سعود توانست در سال 1284 هجری قمری با کنار زدن عبدالله، به حکومت برسد.[3]

د: زعامت عبدالرحمن بن فیصل و اختلاف وی با برادرش محمد

پس از مرگ سعود بن فیصل در سال 1291 هجری قمری، عبدالرحمن جانشین برادرش شد و از همین رو محمد، فرزند دیگر فیصل، به این امر اعتراض داشت و او نیز بر علیه برادرش عبدالرحمن قیام کرد. البته آن دو، پس از مدتی به این نتیجه رسیدند که مجددا برادر بزرگترشان یعنی عبدالله، بر مسند حکومت تکیه بزند.[4]

ه: حکومت مجدد عبدالله بن فیصل و قیام فرزندان سعود بن فیصل بر علیه او

وقتی عبدالله بن فیصل به حکومت رسید برادرزاده هایش (یعنی فرزندان سعود)،‌ که به زعامت عمویشان (عبدالله) معترض بودند شعله هایی از اختلاف را مجددا روشن کردند و تحرکاتی را بر علیه حکومت عبدالله رقم زدند. البته به موفقیتی نرسیدند و عبدالله تا پایان عمرش (یعنی سال 1305 هجری قمری)،‌ حاکم حکومت آل سعود بود.[5]

و: فرمانروایی عبدالرحمن بن فیصل و قیام مجدد فرزندان سعود بن فیصل

پس از عبدالله بن فیصل، عبدالرحمن فرمانروای حکومت آل سعود شد. به حکومت رسیدن او، برای فرزندان سعود بن فیصل، سنگین تمام شد و لذا مجددا فرزندان سعود، دست به قیام زده و بار دیگر حکومت آل سعود غرق در اختلاف شد. البته این اختلاف، تیر آخری بود که از درون به حکومت وهابیت در دوره دوم خورد بدین شکل که محمد بن رشید با استفاده از این اختلافات توانست بر حکومت وهابیون، چیره شود و حکومت وهابی مسلک آل سعود در دوره دوم را به پایان برساند.[6]   

موارد فوق صرفا بخشی از اختلافاتی بوده است که در دوره دوم بین حکام سعودی، حکمفرما بوده است. این اختلافات که نظیر آن را در سال های اخیر (از دوره سوم حکومت آل سعود) نیز مشاهده می کنیم، مهم ترین دلیل افول وهابیت در دوره دوم تلقی می شود.

جمع بندی:
با مطالعه گزارشات تاریخی بدست می آید، اختلافات آل سعود در دوره دوم تشکیل حکومت وهابیت، مهم ترین ویژگی آن دوران بحساب می آید. اختلافاتی که به باور نگارنده و بسیاری از محققان و پژوهشگران حوزه نقد وهابیت، مهم ترین دلیل افول و انقراض حکومت آل سعود در دوره دوم قلمداد می شود. البته به واسطه تطبیق اتفاقات آن دوران با اختلافات شدیدی که بین شاهزادگان سعودی در دوره حاضر جریان دارد، می توان چنین انگاشت که افول حکومت وهابی آل سعود در د.وره سوم نیز مسئله ای دور از ذهن نخواهد بود.

[1] . ابن بشر، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج2، ص97 تا 100، ریاض، مطبوعات داره الملک عبدالعزیز، چاپ چهارم، 1402ه‌ق

[2] . همان از صفحه 101 تا 104.

[3] . آل بسّام، عبدالله بن عبدالرحمن، علماء نجد خلال ثمانیه قرون، ج1، ص207 و 208، ریاض، دارالعاصه، چاپ دوم، 1419ه‌ق.

[4] . همان، ص208.

[5]. حامد ابراهیم عبدالله، الوهابیه فرقه للتفرقه بین المسلمین، ص120، تهران، مشعر، چاپ اول، 1430ه‌ق.

[6]. همان، ص121.