آیا «آل محمد» در صلوات تمام پیروان پیامبر (ص) را شامل است؟

پرسش
ابن عثیمین بر آن است که مقصود از «آل محمد (ص)» در صلوات، عموم پیروان پیامبر اند؛ چنانکه می‌گوید: «والمراد بآل محمد هنا کل أتباعه على دینه فإن آل الإنسان قد یراد بهم أتباعه على دینه وقد یراد بهم قرابته لکن فی مقام الدعاء ینبغی أن یراد بهم العموم لأنه أشمل فالمراد بقوله وعلى آل محمد یعنی جمیع أتباعه فإن قال قائل هل تأتی الآل بمعنى الاتباع قلنا نعم قال الله تعالى ویوم تقوم الساعة أدخلوا آل فرعون أشد العذاب قال العلماء معناه أدخلوا أتباعه أشد العذاب[1]» مراد از «آل محمد (ص)» در صلوات تمام پیروان دین پیامبر (ص) است؛ زیرا از واژه «آل» گاهی پیروان دینی یکنفر در نظر گرفته می‌شود و گاهی نزدیکان او؛ امّا در مقام دعا شایسته است که تمام پیروان اراده شود؛ به دلیل این که فراگیر است؛ پس مراد از «آل محمد (ص)» در صلوات، تمام پیروان اوست. اگر پرسیده شود که آیا واژه‌ی «آل» به معنای پیروان هم آمده؟ در جواب می‌گوییم بله، خداوند در آیه‌ی 46 سوره غافر فرموده: «روز قیامت دستور داده می‌شود که آل فرعون را مجازات شدید نمایید». به گفته علما معنای این آیه این است که پیروان فرعون را سخت مجازات کنید.

[1] محمد بن صالح بن محمد العثیمین (ت ١٤٢١هـ)، شرح ریاض الصالحین، دار الوطن للنشر، الریاض، ١٤٢٦هـ، ج5، ص480 – 481.

 

پاسخ
در پاسخ از این شبهه دیدگاه شیعه و اهل سنت در این خصوص بیان می گردد.

دیدگاه شیعه:

«آل محمد (ص)» در دیدگاه شیعه مساوی با اهل بیت نبوت[1] یا اهل بیت نبی[2] است که به بیان پیامبر (ص) شامل امام علی (ع)، حضرت زهرا (س) و دیگر امامان معصوم می شود. برای اثبات این مدعا به چند دسته روایات می توان استناد جست:

1- روایاتی که مصداق اهل البیت را بیان می کنند؛ مانند « نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ‏ لِیُذْهِبَ‏ عَنْکُمُ‏ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»[3] فَدَعَا النَّبِیُّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) عَلِیّاً وَ حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ فَاطِمَةَ (عَلَیْهِمُ السَّلَامُ)، فَقَالَ: اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِی ...[4]» هنگام نزول آیه‌ی تطهیر، پیامبر (ص) علی (ع)، حسن (ع)، حسین (ع) و فاطمه (س) را نزد خود خواست و فرمود: خدا این‌ها اهل من هستند.

2- روایاتی که می‌گوید پیامبر (ص) چهل صبح، جلوی درب خانه‌ی علی (ع) و فاطمه (س) می‌آمد و آنان را با تعبیر «اهل البیت» مخاطب قرار می‌داد؛ مانند این سخن ابو حمراء که می‌گوید: «شَهِدْتُ النَّبِیَّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ) أَرْبَعِینَ صَبَاحاً یَجِی‏ءُ إِلَى بَابِ عَلِیٍّ وَ فَاطِمَةَ (عَلَیْهِمَا السَّلَامُ) فَیَأْخُذُ بِعِضَادَتَیِ الْبَابِ، ثُمَّ یَقُولُ: السَّلَامُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ، الصَّلَاةَ یَرْحَمُکُمُ اللَّهُ‏ "إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ‏ لِیُذْهِبَ‏ عَنْکُمُ‏ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً"[5]» پیامبر (ص) را چهل صبح دیدم که بر درب علی (ع) و فاطمه (س) می‌آمد و دو طرف درب را می‌گرفت و می‌فرمود: سلام بر شما اهل بیت و رحمت و برکات خداوند بر شما، برای نماز آماد شوید، همانا خداوند خواسته است که رجس را از شما اهل بیت بردارد و شما را پاک قرار دهد. در روایت دیگری آمده که پیامبر (ص) هشت ماه تمام این کار را انجام داد[6].

3- طبق روایتی دیگر  پیامبر (ص) علی (ع) و فاطمه (س) و حسنین (ع) را در زیر کساء یمانی جمع کرد و فرمود: «اللَّهُمَّ إِنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی ... فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ وَ أَنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَنْتَ عَلَى خَیْرٍ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ فِیَّ وَ فِی أَخِی عَلِیٍّ وَ فِی ابْنَیَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ فِی تِسْعَةٍ مِنْ وُلْدِ ابْنِیَ الْحُسَیْنِ خَاصَّةً لَیْسَ مَعَنَا فِیهَا أَحَدٌ غَیْرُنَا[7]» خدایا این‌ها اهل بیت من هستند ... ام سلمه گفت: من چه؟ ای رسول خدا (ص)، فرمود: تو بر خیر هستی؛ همانا این آیه فقط در مورد من و برادرم علی (ع) و حسنین (ع) و نه فرزند از فرزندان حسین (ع) نازل شده و کس دیگری با ما شریک در این امر نیست.

4- در روایت دیگر وارد شده که منادی آسمانی پس از رحلت رسول خدا ندا داد: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ‏ لِیُذْهِبَ‏ عَنْکُمُ‏ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» و السلام علیکم أهل البیت و رحمة الله و برکاته «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْت‏[8]» منادی آیه‌ی تطهیر را تلاوت کرد و گفت سلام بر شما اهل بیت و رحمت و برکات خداوند بر شما باد. هر جانداری طعم مرگ را می‌چشد.

با توجه به این روایات، می توان گفت «آل محمد (ص)» افراد مشخصی هستند که در آیه‌ی تطهیر، از آنان تعبیر به «اهل البیت» شده و پیامبر (ص) به مدت مدیدی این عنوان را در مورد آنان به کار برده است.  

دیدگاه اهل سنت:

 طبق نظر جمهور اهل سنت، مراد از «آل محمد (ص)» در احادیث، کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام شده؛ چنانکه ابن حجر می‌گوید: «وَاخْتُلِفَ فِی الْمُرَادِ بِآلِ مُحَمَّدٍ فِی هَذَا الْحَدِیثِ فَالرَّاجِحُ أَنَّهُمْ مَنْ حُرِّمَتْ عَلَیْهِمُ الصَّدَقَةُ وَقَدْ تَقَدَّمَ بَیَانُ الِاخْتِلَافِ فِی ذَلِکَ وَاضِحًا فِی کِتَابِ الزَّکَاةِ وَهَذَا نَصَّ عَلَیْهِ الشَّافِعِیُّ وَاخْتَارَهُ الْجُمْهُورُ وَیُؤَیِّدُهُ قَوْلِ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ لِلْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ إِنَّا آلَ مُحَمَّدٍ لَا تَحِلُّ لَنَا الصَّدَقَةُ ... وَقَالَ أَحْمَدُ الْمُرَادُ بِآلِ مُحَمَّدٍ فِی حَدِیثِ التَّشَهُّدِ أَهْلُ بَیْتِهِ[9]» در این که مراد از آل محمد در این حدیث چه کسانی هستند اختلاف شده و راجح این است که آنان کسانی اند که صدقه بر آنان حرام شده است. این اختلاف در کتاب زکات به صورت واضح بیان شد. شافعی بر این قول تصریح کرده است و جمهور آن را اختیار نموده و مؤید آن این سخن پیامبر (ص) که به حسن بن علی (ع) فرمود: صدقه بر ما آل محمد حلال نیست..، احمد گفته مراد از آل محمد، در حدیث تشهد، «اهل بیت» است.

اما این که صدقه بر چه کسانی حرام شده؟ پاسخ آن در این روایت آمده: «سَمِعْتُ زَیْدَ بْنَ أَرْقَمَ یَقُولُ: قِیلَ لَهُ: مَنْ آلُ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ؟ قَالَ: «‌مَنْ ‌تُحْرُمُ ‌عَلَیْهِمُ ‌الصَّدَقَةُ» قِیلَ: مَنْ هُمْ؟ قَالَ: «آلُ عَلِیٍّ، وَآلُ عَقِیلٍ، وَآلُ جَعْفَرٍ، وَآلُ عَبَّاسٍ[10]» به زید بن ارقم گفته شد که آل محمد (ص) چه کسانی اند؟ جواب داد کسانی که صدقه بر آنان حرام شده است. دو باره از او سؤال شد این افرادی که صدقه بر آنان حرام شده چه کسانی اند؟ گفت: آل علی، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس.

بنابراین؛ طبق نظر جمهور اهل سنت منظور از «آل محمد» در صلوات، تمام امت پیامبر (ص) نیستند؛ بلکه آل علی، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس هستند.

دوم اینکه استشهاد ابن عثیمین به آیه 46 سوره غافر نادرست است؛ زیرا واژه‌ی «آل» در این آیه، یا به معنای لغوی است که آل در لغت به معنای پیروان هم آمده[11] یا به طور مجازی به کار رفته چون فرعون زمان موسی مقطوع النسل بوده که نه پسر داشته و نه دختر، نه برادر داشته و نه عمو و نه اقربای دیگر[12]؛ لذا معنای خاندان و اهل خانه در مورد «آل فرعون» از اساس زمینه نداشت و به اصطلاح سالبه به انتفای موضوع بوده و به همین جهت برخی از مفسران از آن«قومه و أهل دینه[13]» قوم و هم کیشان فرعون مراد گرفتند.

سوم این که روایتی وجود دارد که دیدگاه بن عثیمین را به چالش می کشد، چنان که در مسند ابی یعلی و سنن بیهقی آمده که رسول خدا ص وقتی حج فرمود، در منی دو قربانی انجام داد، در مورد یکی فرمود: «اللّهمّ عن محمّد و آل محمّد» یعنی پروردگارا این از جانب محمد و آل محمد است، و در رابطه با یکی دیگر فرمود: «اللّهمّ عن محمّد و امّة محمّد».[14] این از جانب محمد و امت محمد است. در این روایت آل محمد در عرض امت محمد ذکر شده و دلالت بر مغایرت دارد.

و نکته آخر : استدلال ابن عثیمین برای درنظر گرفتن عموم پیروان پیامبر (ص) از «آل محمد (ص)» در صلوات به دلیل فراگیر بودن این مفهوم، به گونه ای اجتهاد دربرابر نص است، چون همان طوری که بیان شد پیامبر (ص) بعد از نزول آیه‌ی تطهیر به مدت هشت ماه دم درب منزل علی (ع) و فاطمه (س) آمده و مصداق آن را مشخص کرده است.

نتیجه بحث آن که «آل محمد (ص)» در دیدگاه شیعه امامان دوازده گانه و حضرت فاطمه الزهراء(س) را شامل است، و طبق نظر جمهور اهل سنت، کسانی اند که صدقه بر آنان حرام است؛ پس طبق هر دو دیدگاه منظور از آل محمد تمام امت نیست.

 

[1] ر.ک: نجار زادگان، فتح الله، تفسیر موضوعی قرآن کریم (آموزه‌هایی از فضائل و حقوق اهل بیت (ع) در قرآن)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سبحان -قم، اول، 1393، ص49.

[2]اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم،1403، ج2، ص277. موسوعة الإمام السید عبدالحسین شرف الدین، دار المؤرخ العربی، 1431 ه.ق، ج6، ص6؛ محمد حسین حسینى تهرانى، امام شناسى - مشهد، چاپ: سوم، 1426 ش، ج3، ص224؛

[3] احزاب، 33.

[4] طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی (للطوسی) - قم، چاپ: اول، 1414ق، ص599.

[5] همان، ص251.

[6] اربلى، على بن عیسى، کشف الغمة فی معرفة الأئمة (ط - القدیمة) - تبریز، چاپ: اول، 1381ق، ج1، ص457.

[7] ابن بابویه، محمد بن على، کمال الدین و تمام النعمة - تهران، چاپ: دوم، 1395ق، ج1، ص278.

[8] عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی - تهران، چاپ: اول، 1380 ق، ج1، ص209.

[9]  أحمد بن علی بن حجر أبو الفضل العسقلانی الشافعی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، دار المعرفة - بیروت، ١٣٧٩، ج11، ص160.

[10] أبو بکر عبد الرزاق بن همام الصنعانی (١٢٦ - ٢١١ هـ)، المصنف، المحقق: حبیب الرحمن الأعظمی،  الثانیة، ١٤٠٣ هـ، ج4، ص51.

[11] مرتضى زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، 20جلد، دار الفکر - بیروت، چاپ: اول، 1414 ه.ق، ج14، ص36.

[12] ر.ک: یزیدى، عبدالله بن یحیى، غریب القرآن و تفسیره، عالم الکتب - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1405 ه.ق، ص69.

[13] یزیدى، عبدالله بن یحیى، غریب القرآن و تفسیره، عالم الکتب - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1405 ه.ق.

[14] مسند أبی یعلى 3: 327، ح 1792.بیقهی، السنن الکبرى، دار المعرفة، 1413، 9: 287.