تفاوت مفهوم «انفسنا» در آیه مباهله با کاربرد آن در دیگر آیات چیست؟

پرسش
برخی از وهابیان ادعا کردند که مراد از «انفسنا» در آیه مباهله برادر دینی بودن علی (ع) برای پیامبر (ص) است نه این که او نفس پیامبر (ص) و نازل منزله‌ی او باشد؛ چنانکه می‌گوید: «نقول أن هذه الآیة [فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَکَ مِنَ اَلْعِلْمِ فَقُلْ تَعٰالَوْا نَدْعُ أَبْنٰاءَنٰا وَ أَبْنٰاءَکُمْ وَ نِسٰاءَنٰا وَ نِسٰاءَکُمْ وَ أَنْفُسَنٰا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اَللّٰهِ عَلَى اَلْکٰاذِبِینَ[1]] مثل قوله «لولا إذ سمعتموه ظن المؤمنون والمؤمنات بأنفسهم خیرا» نزلت فی قصة عائشة رضی الله عنها فی الإفک فإن الواحد من المؤمنین من أنفس المؤمنین والمؤمنات وکذلک قوله تعالى «فتوبوا إلى بارئکم فاقتلوا أنفسکم أی یقتل بعضکم بعضا» ومنه قوله تعالى «وإذ أخذنا میثاقکم لا تسفکون دماءکم ولا تخرجون أنفسکم من دیارکم» أی لا یخرج بعضکم بعضا فالمراد بالأنفس الإخوان إما فی النسب أو فی الدین».[2] آیه مباهله همانند آیه 12 نور است که در مورد داستان قذف عایشه نازل شده و در آن عایشه که یک فرد است، «نفس» مؤمنان به حساب آمده و همین گونه است آیات 54 و 84 سوره بقره که مردا از «انفس» در این آیات، برادری در نسب یا دین است.

[1] آل عمران، 61.

[2] علی بن نایف الشحود، المفصل فی الرد على شبهات أعداء الإسلام، بی‌نا، بی‌تا، ج13، ص376.

پاسخ
همانطوری که ملاحظه نمودید، علی بن نایف آیه مباهله را با آیات دیگر قرآن که در آن کلمه «انفس» به کار رفته، مقایسه کرده و چون دیده در این آیات مراد از «انفس» اخوت نسبی یا دینی است؛ لذا نتیجه گرفته که در آیه مباهله هم مراد از انفس این است که علی (ع) اخوت دینی با پیامبر (ص) دارد نه این که قرابتش در منزلت و جایگاه را نسبت به پیامبر ثابت کند آن گونه که مفسران برداشت کردند.[1]

پاسخ این است که اولا قیاس آیه مباهله با آیات مذکور صحیح نیست و به اصطلاح «قیاس مع الفارق» است؛ زیرا در آیه مباهله از حضرت علی (ع) یک فرد است تعبیر به جمع (انفس) شده است؛ امّا در آیه 12 نور، جمعی از مردان و زنان مؤمن (صحابه) مورد عتاب قرار گرفته و از خود آنان تعبیر به «انفس» شده نه از عایشه؛ چنانکه ابن کثیر در تفسیر آن آورده: هنگامی که شما مردان و زنان مؤمن (صحابه) تهمت به عایشه را شنیدید، چرا این سخن را در مورد خود مقایسه نکردید تا از طریق مفهوم اولویت به این نتیجه می‌رسیدید که وقتی این سخن در مورد شما زمینه ندارد، در مورد عایشه به طریق اولی زمینه نخواهد داشت.[2] در مورد دو آیه‌ی دیگر هم تعبیر «انفس» که جمع است، در مورد یک مجموعه به کار رفته که یک تعبیر عادی و رایج در زبان عرب می‌باشد. پس با وجود این تفاوت که در آیه مباهله جمع در مورد یک فرد به کار رفته[3] و در سه آیه‌ی دیگر جمع در مورد یک مجموعه به کار رفته، قیاس این دو مورد بر هم دیگر از اساس درست نیست.

ثانیا واژه‌ی «انفس» در آیه مباهله با واژه «انفس» در آیات مورد استناد علی بن نایف، از نظر معنایی متفاوت اند؛ زیرا «انفس» در سه آیه‌ی مورد استناد او، بر خود افراد مذکور بر وجه حقیقی استعمال شده؛ مثلا معنای آیه 12 نور چنین است که چرا تک تک مؤمنان تهمت وارده بر عایشه را در مورد خود اذعان نکردند؟ امّا در آیه مباهله این همانی حضرت علی (ع) با حضرت پیامبر (ص) به طور حقیقی و واقعی ناممکن است؛ چون نمی‌شود حضرت علی (ع) را به طور حقیقی گفت حضرت محمد (ص) است؛ بلکه استعمال آن به صورت مجازی است که حضرت علی (ع) با توجه به روایات شأن نزول آیه مباهله[4]، همانند پیامبر (ص) قرار داده شده است.[5] می توان روایات ذیل را نیز به عنوان مؤید ماجرا مطرح کرد:

1- «أَمَا تَرْضَى أَنْ تَکُونَ مِنِّی ‌بِمَنْزِلَةِ ‌هَارُونَ ‌مِنْ ‌مُوسَى غَیْرَ أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی»[6] آیا راضی نمی‌شوی که نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی باشی با این تفاوت که بعد از من پیامبری نیست.   

2- «قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: " ‌عَلِیٌّ ‌مِنِّی وَأَنَا مِنْهُ»[7] رسول خدا (ص) فرمود: علی (ع) از من است و من از علی (ع).

3- ‌«عَلِیٌّ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ ‌رَأْسِی مِنْ ‌بَدَنِی»[8] علی (ع) نسبت به من همانند سرم نسبت به بدنم است.

از روایات به خوبی به دست می‌آید که رابطه علی (ع) با پیامبر (ص) فراتر از رابطه نسبی و دینی است؛ زیرا در روایت اول او را نازل منزله‌ی خود در اداره‌ی جامعه اسلامی قرار داده و در روایت دوم فرموده علی از من است و من از علی هستم و در روایت سوم نسبت وی را با خود همانند نسبت سر با بدن قرار داده؛ شاید به این دلیل که همان طوری که نقش سر برای بدن حیاتی است؛ حضرت علی (ع) نیز برای ادامه‌ی راه پیامبر نقش حیاتی دارد.

علاوه بر آن، در آیه مباهله اگر منظور از «انفسنا» قرابت نسبی یا دینی می‌بود، ابن عباس هم قرابت نسبی با پیامبر (ص) داشت؛ چنانکه بغوی در تفسیر این واژه آورده: «و العرب تسمی ابن عم الرجل نفسه»‏[9] عرب پسر عموی شخصی را نفس او می‌نامند، پس زمینه برای همراه کردن ابن عباس وجود داشت؛ چون او هم پسر عموی پیامبر (ص) بود و هم کلمه «انفسنا» به صورت جمع آمده بود؛ ولی پیامبر (ص) او را به همراه خود نبرد یا باقی صحابه برادران دینی محسوب می‌شدند و زمینه برای همراهی آنان به دلیل جمع بودن تعبیر «انفسنا» نیز وجود داشت؛ ولی پیامبر (ص) هیچ کدام از آنان؛ به جز علی (ع) را به همراه خود نبرد، پس این کار پیامبر (ص) می‌تواند به این دلیل باشد که علی (ع) علاوه بر داشتن قرابت نسبی واخوت دینی، دارای جایگاه ویژه بوده و فضیلتی منحصر به فرد را برای ایشان به ارمغان آورده است.

نتیجه سخن آن که قیاس آیه مباهله بر آیات 12 نور و 54 و 84 سوره بقره، به دو دلیل نادرست است: یکی این که در آیه مباهله از تعبیر جمع در مورد یک فرد استفاده شده بر خلاف آیات مورد استناد. دیگر این که واژه‌ی انفس در این آیات از نظر معنایی متفاوت اند. پس با وجود این دو تفاوت، قیاس «انفسنا» در آیه مباهله با «انفس» در آیات دیگر نادرست است.

 

نویسنده: محمدحسین اکرمی

[1] شیخ طوسی نسبت به همانندی علی (ع) به پیامبر (ص) چنین فرموده: « و إذا جعله مثل نفسه، وجب ألا یدانیه أحد فی الفضل، و لا یقاربه» هنگامی که علی (ع) را مثل خودش قرار داد، لازم است که هیچ کسی در فضیلت به اندازه‌ی او نرسد. طوسى، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، 10جلد، دار إحیاء التراث العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 1، بی‌تا، ج2، ص485.

[2] ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)، 9جلد، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1419 ه.ق، ج6، ص25.

[3] به طور نمونه ابن ابی حاتم در کتاب تفسیر خود روایتی را از امام صادق (ع) چنین آورده: « وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ‏ قال: النبی و علی‏ » انفسنا پیامبر (ص) و علی (ع) است. ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم ، مکتبة نزار مصطفى الباز - عربستان - ریاض، چاپ: 3، 1419 ه.ق، ج2، ص668.

[4] به طور مثال در مورد شأن نزول این آیه از جابر چنین نقل شده: «  آیه مباهله در مورد پیامبر (ص)، علی (ع)، فاطمه (س)، حسن (ع) و حسین (ع) نازل شده است و مراد از «انفسنا» پیامبر (ص) و علی (ع) اند. سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، 6جلد، کتابخانه عمومى مرعشى نجفى (ره) ،قم، چاپ: 1، 1404 ه.ق، ج2، ص39.

[5] السید علی الحسینی المیلانی، تشیید المراجعات وتفنید المکابرات، مرکز الحقائق الإسلامیة، الرابعة، 1427 ق، ج1، ص471.

[6] أبو بکر عبد الرزاق بن همام الصنعانی، المصنف، المحقق: حبیب الرحمن الأعظمی، المجلس العلمی- الهند، توزیع المکتب الإسلامی – بیروت، الطبعة: الثانیة، ١٤٠٣ هـ، ج5، ص405.

[7] الإمام أحمد بن حنبل (١٦٤ - ٢٤١ هـ)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، المحقق: شعیب الأرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون، مؤسسة الرسالة، الأولى، ١٤٢١ هـ - ٢٠٠١ م، ج29، ص49.

[8] أبو بکر الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، المحقق: الدکتور بشار عواد معروف، دار الغرب الإسلامی – بیروت، الأولى، ١٤٢٢هـ - ٢٠٠٢ م، ج7، ص462.

[9] بغوى، حسین بن مسعود، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، 5جلد، دار إحیاء التراث العربی - لبنان - بیروت، چاپ: 1، 1420 ه.ق.